Şiilerin ve çoğu Sünni alim ve bilginlerin inancına göre, yine tarihsel gerçeklik temelinde, İslam Peygamber’inin (s.a.a) vefatından ve özellikle Müminlerin Efendisi İmam Ali'nin (a.s) şehadetinden sonra İslam, ana ve doğru yolundan sapmıştır.

Irkçı taassuplar, İran ve Roma aristokrasisi (soyluları) Müslüman halifelerin saraylarını kaplamış ve İslam toplumu gün geçtikçe İslami değerlerden uzaklaşmış, sosyal adalet ortadan kalkmış, etnik ve mezhepsel övünmeler sosyal ayrımcılığı beraberinde getirerek İslam toplumunun her tarafını sarmıştır.

Sözde Müslüman zalim yöneticilerin zulmünden ve adaletsizliklerinden kurtulmak ve İslam'ın ilk dönemlerindeki saf ve manevi döneme ve İslami eşitliğe geri dönmek, alimden avama kadar tüm Müslümanların idealini oluşturuyordu. Ancak gerçek şu ki, Hz. Peygamber, (s.a.a) vefat etmişti ve İslam toplumu Hz. Resulullah’ın (s.a.a) zamanından yıllar ve yüzyıllar uzak kaldığı için o dönemi yeniden diriltmek imkânsız görünüyordu. Ancak İslam'ın ilk döneminin kısa ve altın çağı, tüm ıslahatçıların ve İslam dünyasındaki siyasi-sosyal hareketlerin liderlerinin toplumsal ideali olmuştur.

Bu arada Şiiler, Hz. Peygamber'in (s.a.a) pak ve temiz neslinden olan ve dininin kurtarıcısı olan On İkinci İmam Hz. Mehdi'nin (a.f) zuhur edeceğine inandıkları için, bu ideali bir rüya olarak değil, bir gerçeklik olarak görüyorlardı. Zalimlerin karanlık ve acımasız dönemini geçici ve kısa ömürlü kabul ediyor; o yüce İmam'ın (a.f) zuhuruna ve zalimlere karşı zaferine umut bağlayarak, kendi mazlumiyetlerinin ve soydaşlarının intikamını almayı bekliyor; "Ferec" (kurtuluş) dileğiyle acılarını hafifletiyorlardı.

Şiilik ve İslam tarihinde “İntizar ve bekleyiş” çeşitli şekiller ve görünümlerde olmuştur. Bu makalede kısaca bu intizar şekillerine değinilecektir:

1-Sabırla Birlikte Olan Bekleyiş

Moğol kâfirlerinin İran'a yaptıkları yıkıcı ve vahşi saldırılar ve onların halkın canına, malına ve namusuna hükmetmelerinin ardından, Şiiler zuhur belirtilerinin yakın olduğunu düşünüyorlardı. Ünlü 7. yüzyıl tarihçisi Yakut Hamavi, Moğol saldırısının ilk yıllarında, İran'ın önemli Şii merkezlerinden biri olan Kaşan şehrinde, halkın her gün şafak vakti şehir kapısından çıktığını ve bir atı eyerleyip Hz. Mehdi'nin (a.f) zuhur etmesi halinde ona binmesi için yanlarında getirdiğini yazar. [1]

Serbedaran kralı devrinde de benzer bir uygulama, Şiiliğin önemli merkezlerinden biri olarak kabul edilen Sebzivar şehrinde yaygındı. Mirhand'ın “Ravzatü's-Safa” kitabında yazdığına göre: "Her sabah ve akşam, Sahibü'z-Zaman'ı (a.f) bekleyerek at hazırlarlardı."

Köylü bir şair olan ve bahsedilen dönemden daha sonra yaşayan, yaklaşık 875 hk. yılında ölen Husameddin Muhammed b. Husam-ı Kuhistani, Emirü'l-Müminin (a.s) ve İmam Zaman (a.f), hakkında bir övgü eseri olan "Hurşidname" adlı bir manzume yazmıştır. [2]

2-Mehdeviyet İddiası

Bazı kişiler, toplumdaki genel hoşnutsuzluğu ve Şiilerin İmam Mehdi'nin (a.f) zuhur edeceğine dair inancını bildiklerinden, “Mehdeviyet” (Mehdilik) iddiasında bulunarak takipçilerini toplamak ve zalimlik ve adaletsizlik düzenini ortadan kaldırmak için halkın duygularını harekete geçirdiler. Bazıları da halkın temiz inançlarını ve duygularını kendi güçlerini artırmak için kullandı.

665 hk. yılında kendisini “Mehdi” ilan eden Şeyh Şerafettin’in liderliğinde, Fars halkının büyük bir ayaklanması meydana geldi; ancak bu ayaklanma şiddetle bastırıldı. [3] 845 hk. yılında İran’ın Huzistan şehrinde benzer bir ayaklanma oldu. Bu ayaklanmanın başında aşırı Şiilerden (Gulat) olan Seyyid Muhammed Mişe’şe yer alıyordu. O, kendisini kayıp İmam Mehdi'nin (a.f) zuhurunun mukaddimesi olarak görüyor; İmam’ın (a.f) yakında zuhur edeceğini ve yeryüzünde adalet ve hakkaniyetin hüküm süreceğini öngörüyordu. Bir tarihçiye göre, yaklaşık 10.000 kişi onun sancağı altında toplandı ve Huveyze ve Şuşter arasında bir yerde isyan bayrağını kaldırdılar. Yerel emirleri ve feodalleri ortadan kaldırdılar. Onların ayaklanması, Fars emirlerini endişelendirdi. Bu nedenle, Fars ordusu onu bastırmak için geldi; ancak Mişe’şe'nin takipçileri onun fedaileriydi ve ölümü yaşamaya tercih ederek, cesurca direndiler ve Fars ordusu yenildi. [4]

İmamiyye Şiileri (İsnâ Aşeriyye) ve İran toprakları dışında, Şii olmayanlar ve Sünniler tarafından da mevcut devletlere karşı birçok siyasi-sosyal hareket meydana geldi. Bu hareketlerin liderleri genellikle “Mehdeviyet” (Mehdilik) iddiasında bulunarak, güçlü sosyal destek ve geniş halk desteği kazandılar. Bunların bazılarına kısaca değiniyoruz:

1)- Abdullah b. Meymun (ö. 251 hk), Huzistan şehri Araplarındandı. O, İsmaili “Dai” (Davetçi) makamına yükseldi ve gizli İmam (İmam Zaman) adına Huzistan'da davet ve propaganda yapıyordu. Mecburen gizlendi ve önce Basra'ya sığındı, sonra Suriye'deki Selamiye'ye kaçtı. Orada propaganda yapmaya devam etti ve etrafa davetçiler gönderdi. Onlar, yakında gizli İmam (Sahibü'z-Zaman) olan “Vaadedilen Mehdi”nin (a.f) zuhur edeceğini halka söylüyordu.

2)- Üçüncü ve dördüncü yüzyıllar arasında, Suriye'de (Şamat), İsmaili davetçileri, Hz. Mehdi'nin (a.f) zuhur ettiğini ve onun isminin son dönemlere kadar gizli olan İsmaili imamı Übeydullah olduğu söylentilerini yaydılar. Übeydullah’ın amacı, Irak ve Suriye'deki Karmatîlerden faydalanarak iktidarı ele geçirmekti. O, 287 hk. yılında Suriye isyanının başına geçti; isyanı bastırıldıktan sonra yoldaşlarını ve müttefiklerini kendi kaderlerine terk etti; lanet ve beddua altında Mısır'a kaçtı (289 hk). Oradan da Mağrip (Fas) yolunu tuttu.

Mağrip'te önemli siyasi olaylar uzun süredir devam ediyordu. 282 hk. yılında Yemen asıllı olan ciddi ve belagatli bir İsmaili davetçi Ebu Abdullah Şii, oraya gönderilmişti. O, başlangıçta Basra'da bir müftüydü ve sonra İsmaililere katılmıştı. Tunus'ta, yerel Eğalibe hanedanının (184-297 hk.) iç politikasından hoşnut olmayan Berberilerden faydalandı. Berberiler, 297 hk. yılında isyan ederek Eğalibe saltanatını yıktılar. Ebu Abdullah, 298 hk. yılının kış başlarında Rakade şehrinde “imamet”, “hilafet”, “a’lam”, “Emirü'l-Müminin” ve “Mehdi” makamı olarak adlandırıldı.

3)- Üçüncü ve dördüncü yüzyıllar arasında Karmatî liderleri “Hemdan Karmat” ve “Abdan Kuya”, gizli tarikat lideri olan ve "Sahibü'z-Zuhur" olarak adlandırılan, ikamet yeri bilinmeyen kişi adına hareket ediyorlardı. Merkezi Ahsa şehri olan Bahreyn'deki Karmatî devletinin kuruluşundan (286 hk.) sonra, Ebu Said Hasan el-Habâbi, tarikatın gizli lideri ya "Sahibü'z-Zuhur" tarafından oraya gönderilmiş ve yönetiminin başına geçmişti. O, fiilen hükümetinde tam bağımsızlığa sahipti.

4)- “Mehdi Ehraî” olarak bilinen Muhammed b. Abdullah Tumert ve “Abu Ubeydullah” olarak da tanınan kişinin aslı Mağrip'in (Fas) sonları olan “Cebelü’s-Sus” bölgesindendi. Doğu topraklarına seyahat etti ve Irak'a gitti. Orada Ebu Hamid Muhammed Gazali ve diğer âlimlerden ders aldı. Zühd ve takva ile tanındı. Sonra Mısır ve Kuzey Afrika'ya gitti ve sonunda Mağrip'te ikamet etti. Altıncı yüzyılın başlarında “Abdulmümin Devleti” olarak meşhur olan büyük bir devlet kurdu. [5]

5)-Yedinci yüzyılın sonlarında Mağrip'te ortaya çıkan Fatimilerden Abbas, kendisini “Mehdi” ilan etti; etrafında birçok taraftar topladı ve işi ilerledi. Mans şehrini ele geçirdi; şehrin pazarını yaktı ve temsilcilerini çeşitli bölgelere gönderdi. Ancak bir devlet kurmadan önce öldürüldü ve iddiası sona erdi. [6]

6)- 19. yüzyılın ikinci yarısında (13. yüzyıl hk) Mağrip'te “Mehdi” olduğunu iddia eden Muhammed Mehdi Senusi, aslen Cebelü’s-Sus şehrindendi. Babası Şeyh Muhammed, Cegbub (Cerbub) bölgesinde, Siva vahasının yakınında ikamet ediyordu ve burası onun ana merkeziydi. Ayrıca Mağrip'te yaklaşık 300 zaviye açarak, öğretilerini yaydı. Ölmeden önce “Beklenen Mehdi”nin yakında zuhur edeceğini ve belki de onun oğlu olacağını ve zuhurunun 13. yüzyılın sonunda olacağını belirtti. Mehdi, akıllı, yetenekli ve çalışkan bir adamdı ve savaşlarda yanında taşıdığı büyülü bir çadırdan bahsedilirdi. Takipçileri, bu çadırın asla erzak ve yiyecekten yoksun kalmayacağına inanırlardı.

7)- “Sudanlı Mehdi” olarak bilinen Muhammed Ahmed Sudanî (1848-1885 miladi /1264-1292 hk), “Mehdilik” iddiasında bulunanların en önemli ve ünlülerinden biriydi. O, Denakile kabilesindendi ve Sudan'da doğdu. Babası “Abdullah” adında bir kayık yapımcısıydı. Muhammed Ahmed, dini ilimlerde eğitim aldı ve tarikat derecelerini de geçti. Yumuşak huyluluğu, zekâsı ve hitabet yeteneği ile özellikle zühd ve takvası ile tanınarak halkı kendisine çekti. İyiliği emretme ve kötülükten sakındırma faaliyetlerinde bulunarak, halkı şeriat kurallarına uymaya davet etti. 1881 miladi /1297 hk yılında davetini başlatmak için uygun zamanı gördüğünde “Mehdilik” iddiasında bulunarak kendisini “Beklenen Mehdi” ilan etti.

Muhammed Ahmed'in iddiasının temel nedenleri şunlardı:

a) Çoğu Müslüman ve özellikle Sudan halkının Mehdi'nin (a.s) zuhurunu beklemesi;

b) Sudan'daki kabile reisleri ve fakihlerin, Mehdi'nin (a.s) onların arasından zuhur edeceğine dair inancı ve bu inançlarını hadis alimlerinden (Sünniler) rivayetlerle desteklemeleri;

c) Sudan halkından alınan ağır vergiler almaları ve bu vergilerin baskı, eziyet ve hakaretle toplanması. Hatta kadınlar ve çocuklardan bile vergi alınırdı. Sudan halkı yılda üç kez vergi öderdi: Bir kez vali için, bir kez kadı için ve bir kez de vergi memurları için. Çiftçiler, buğday ekimi için Nil'in suyundan faydalanma ve Nil'de kayık kullanımı için de vergi öderlerdi. Bu vergileri ödemekte gecikenlerin evleri yakılırdı;

d) Sudan halkının köle olarak alınıp satılması, Sudanlı tüccarlar için karlı bir ticaretti. Yüz binlerce Sudanlı genç, “işçi ve hizmetçi” olarak ucuz fiyatlarla satın alınıp yüksek fiyatlarla satılarak uzak diyarlarda ağır ve yorucu işlerde çalıştırılırlardı. Devlet memurları, köle tüccarlarından ağır vergiler alır ve köle ticareti yasaklandıktan sonra bile bu tüccarlardan vergi talep etmeye devam ederlerdi. Muhammed Ahmed Sudanî'nin daveti yayıldığında, memnuniyetsiz Sudanlı tüccarlar onun davetini kabul ederek onu desteklediler.

Sudanlı Mehdi, birkaç kez Mısır-İngiliz kuvvetleriyle savaştı ve onları yendi. Hartum şehrini ele geçirerek bağımsız bir devlet kurdu. Sudanlı Mehdi, hükümetini düzenlemeye büyük bir gayretle devam etti ve ülkeyi askeri, mali ve yargı olmak üzere üç bölüme ayırdı. Ordu komutanlığını halifesi Abdullah Teayişi'ye verdi. Ülkeyi zekât, fitre ve uşr alımı yoluyla yönetiyor ve şeriatı sıkı bir şekilde uyguluyordu. O, 21 Haziran 1885'te ölmeden önce, Abdullah Teayişi'yi kendi halefi olarak seçti ve herkesten ona biat etmelerini istedi. [7]

8)- Son olarak İran'da 1262 hk. yılında Seyyid Kazım Reşti'nin öğrencilerinden biri olan Seyyid Ali Muhammed Şirazi, kendisini İmam Zaman'ın (a.f) temsilcisi (Bab) olarak ilan etti ve bir grup ona tabi olduktan sonra “Mehdilik” iddiasında bulundu. Alimler, onun bu asılsız iddiasına karşı çıktılar. Alimler, bir münazara toplantısına katılması için ona baskı yaptılar; ancak ilk sorulardan sonra çaresiz kaldı. İyice bir dayak yedikten sonra tövbe etti ve serbest bırakıldı. Ancak davetine tekrar devam etti ve sonra tutuklanarak Çehrik kalesinde hapsedildi. Onun takipçileri, Rusya ve İngiltere elçilerinin desteğiyle ülkenin çeşitli yerlerinde hükümete karşı isyan çıkardılar. Ancak bu isyanlar, halkın uyanıklığı ve devletin ordusunun iş birliği ile bastırıldı ve Bab da idam edildi. Böylece ülkeyi kaosa, bölünmeye ve nihayetinde parçalanmaya sürüklemesi muhtemel olan Bab'ın iddiası başlangıçta engellendi.

--------------

[1]- Petroşevski, Nehzeti Serbedaran Horasan, s.15 ve 16.

[2]- Petroşevski, Nehzeti Serbedaran Horasan, s.16.

[3]- Petroşevski, İslam Der İran, s.373.

[4]- Petroşevski, İslam Der İran, s.380 ve 381; Ahmed Kesrevi, Meş’eşian.

[5]- Corci Zeydan, Meşahirü’ş-Şark fi'l-Karni’l-Tasi Aşer, c.1, s.61 - 63.

[6]- Corci Zeydan, Meşahirü’ş-Şark fi'l-Karni’l-Tasi Aşer, c.1, s.61 - 63.

[7]- “Sudanlı Mehdi'nin biyografisi” için, Corci Zeydan, Meşahirü’ş-Şark fi'l-Karni’l-Tasi Aşer, c.1, s. 61 – 115.

[8]- “Bab'ın iddiaları” için, "Fitne-i Bab" adlı esere bakınız.