Bismillahirrahmanirrahim

Ahlak bilimi, iyi ahlaki değerler ve kötü ahlakın zararlarından bahseden bir bilimdir. Ahlak bilimi, fıkıh ve kelam biliminin yanında İslam dininin ana bilimlerinden biri olarak kabul edilir. İslam dininde ahlak, insanın terbiyesidir ve ahlaki ölçütlere uygun hareket etmekle gerçekleşir.

Sağlam bir ahlaka sahip olmayan biri, toplumda hem kendisi hem de başkaları için sorun yaratır ve kendi hayatını zorlaştırır. Ahlakın değeri, sosyal olaylar ve iyi ve kötü sosyal olgular dikkatle değerlendirildiğinde anlaşılabilir.

Kur’an’ın Açısından Ahlakın Değeri

İslam dini açısından ahlakın değeri hayati öneme sahiptir ve bu nedenle Kuran-ı Kerim'de insanın arınması, eğitimle birlikte İslam Peygamberinin (s.a.a) gönderilmesinin felsefelerinden biri olarak kabul edilmiştir. Allah-u Teâlâ şöyle buyuruyor:

لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنینَ إِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَ یزَکِّیهِمْ‏ وَ یعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی‏ ضَلالٍ مُبین.

“Gerçekten Allah, ayetlerini onlara okuması, onları arıtması ve onlara kitabı ve hikmeti öğretmesi için, kendilerinden olan bir peygamber göndermekle müminlere büyük bir lütufta bulunmuştur. Oysa önceden açık bir sapıklık içindeydiler”. [1]

Yüce Allah, bu ayeti kerimede insanların arınmasını İslam Peygamberinin (s.a.a) görevlerinin bir parçası olarak belirlemiştir. Allah, insanların eğitim ve arınma sağlamaları için melekler ve buna benzerlerden değil, insan türünden bir peygamber gönderdi ki böylece insanların ihtiyaç ve gereksinimlerini tam olarak anlayabilsin; onların acılarını, problemlerini ve yaşam sorunlarını hissedebilsin ve buna göre onları terbiye etsin.

Ayrıca peygamberlerin terbiye programlarının en önemli bölümü, onların ameli olarak tebligatlarıdır. Yani onların amel ve davranışları, en iyi örnek ve terbiye aracıdır; çünkü "amel dili" ile her dilden daha iyi tebliğ edilebilir ve bu ancak aynı fiziksel özelliklere ve ruhsal yapılara sahip olmasıyla tebliğ edenin, tebliğ edilenin cinsinden olması durumunda mümkündür.

Örneğin eğer peygamberler meleklerden olsaydı, insanlar şöyle düşünürlerdi: "Onlar günah işlemiyor; çünkü insani arzulara ve öfkeye, çeşitli insani ihtiyaçlara ve dürtülere sahip değiller”. Bu durumda onların ameli tebligat programları iptal olurdu. Bu nedenle peygamberler, herkes için bir örnek olmaları için, aynı ihtiyaçlar ve dürtülere sahip insan türünden seçildiler.

Hz. Peygamber (s.a.a), onlar için üç önemli programı uyguluyor: Önce Allah'ın ayetlerini onlara okuyup, kulakları ve düşüncelerini bu ayetlerle tanıştırma; sonra öğretmek, yani bu gerçekleri onların iç dünyalarına yerleştirme; ardından ruhları arındırmak, ahlaki ve insani erdemleri yetiştirmek. Ancak nihai ve ana hedef eğitim olduğundan, ayette öğretimden önce bahsedilmiştir; oysa doğal eğitim ve terbiye açısından öğretim terbiyeden önce gelir. [2]

Ahlakın Değerin Beyanında Hz. Peygamber’in Gönderilme Hedefi

Peygamber Efendimizden (s.a.a) aktarılan bir hadis, ahlakın değerini çok iyi ifade eder. Peygamber Efendimiz (s.a.a) şöyle buyurmuştur:

إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ‏ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ.

"Gerçekten ben, güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim." [3]

Peygamber Efendimiz (s.a.a) nübüvvetinin ve hareketinin amacını bu cümlede özetlemiştir. Yani, o hazret, güzel ahlak için gönderilmiştir; çünkü iman ve inanç, ancak temiz bir ahlakın hazırladığı bir zihinde oluşur ve kalıcı olur. İslam'ın ilk dönemlerinde büyük alimlerden bir grup bu prensibe dikkat etmiş ve toplumun ahlakını arındırmak için fedakarlıklar yapmış ve etkili adımlar atmışlar.

İslam'ın evrensel hareketinin kaynağı, Peygamber Efendimizin (s.a.a) yetiştirdiği ve topluma verdiği birkaç kişinin temiz ahlakıydı. Peygamber Efendimizin (s.a.a) değerli sahabelerinin, mesela Salman, Ebu Zer ve Ammar'ın tutumlarını incelediğinizde, onların söz ve davranışlarından doğruluk, iffet, züht, fedakârlık, özveri, halka hizmet, cesaret, şecaat ve adalet gibi yüksek insani ahlakın temel ilkelerinin döküldüğünü görürsünüz. [4]

Kur'an-ı Kerim ve masumların rivayetlerinde ahlakın değerini gösteren birçok ahlaki buyruklar vardır. Burada İmam Ali'den (a.s) bunlar güzel ve çirkin ahlakı ve ahlaki yöntemleri açıklayan ve İslam dininde ahlakın değerini ortaya koyan birkaç hadis naklediyoruz:

Ahlaki olmayan davranışların olumsuz etkileri

وَ قَالَ (علیه السلام) : أَزْرَى بِنَفْسِهِ مَنِ اسْتَشْعَرَ الطَّمَعَ وَ رَضِی بِالذُّلِّ مَنْ کَشَفَ عَنْ ضُرِّهِ وَ هَانَتْ عَلَیهِ نَفْسُهُ مَنْ أَمَّرَ عَلَیهَا لِسَانَهُ ؛

İmam Ali (a.s.): “Tamaha sarılan, kendini küçültmüştür; sıkıntısını açıklayan, zillete razı olmuştur; dilini kendi üzerine emir sahibi yapan (diline geleni söyleyen) hakir olmuştur”. [5]

İmam Ali'nin (a.s.) bu sözleriyle, ahlaki olmayan davranışların olumsuz etkileri vurgulanarak, ahlaki erdemlerin önemi ve değeri ortaya konmuştur.

Cimrilik ve Yoksulluk

وَ قَالَ (علیه السلام) : الْبُخْلُ عَارٌ وَ الْجُبْنُ مَنْقَصَهٌ وَ الْفَقْرُ یخْرِسُ الْفَطِنَ عَنْ حُجَّتِهِ وَ الْمُقِلُّ غَرِیبٌ فِی بَلْدَتِهِ ؛

İmam Ali (a.s.): “Cimrilik ardır (utançtır); korkaklık noksanlıktır; fakirlik, akıllı insanı delilini sergilemede dilsiz etmektedir; yoksul kendi şehrinde gariptir. [6]

Acizlik, sabır ve sakınmak

وَ قَالَ (علیه السلام) : الْعَجْزُ آفَهٌ وَ الصَّبْرُ شَجَاعَهٌ وَ الزُّهْدُ ثَرْوَهٌ وَ الْوَرَعُ جُنَّهٌ وَ نِعْمَ الْقَرِینُ الرِّضَى؛

İmam Ali (a.s.): “Acizlik afettir; sabır (direniş) cesarettir; züht servettir; günahlardan sakınmak, (azaba karşı) kalkandır; kaza ve kadere razı olmak ne güzel arkadaştır”. [7]

İlim ve Edep

وَ قَالَ (علیه السلام) : الْعِلْمُ وِرَاثَهٌ کَرِیمَهٌ وَ الْآدَابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَهٌ وَ الْفِکْرُ مِرْآهٌ صَافِیهٌ ؛

İmam Ali (a.s.): “İlim değerli bir mirastır. Edep (huylar) yenilenen ziynetlerdir. Fikir saf bir aynadır”. [8]

Akıllilik, Güler yüzlülük ve Tahammül

صَدْرُ الْعَاقِلِ صُنْدُوقُ سِرِّهِ وَ الْبَشَاشَهُ حِبَالَهُ الْمَوَدَّهِ وَ الِاحْتِمَالُ قَبْرُ الْعُیوبِ. وَ رُوِی أَنَّهُ قَالَ فِی الْعِبَارَهِ عَنْ هَذَا الْمَعْنَى أَیضاً: الْمَسْأَلَهُ خِبَاءُ الْعُیوبِ وَ مَنْ رَضِی عَنْ نَفْسِهِ کَثُرَ السَّاخِطُ عَلَیهِ ؛

İmam Ali (a.s.): “Akıllının göğsü, sırrının sandığıdır. Güler yüzlülük, dostluk bağıdır. Tahammül, ayıpların mezarıdır. Nehcü'l Belâğa'nın bazı nüshalarında ise şöyle geçmiştir: İstemek, ayıpların çadırıdır (evidir). Kendini beğenene ise kızan çok olur. [9]

Sadaka ve Kulların Amelleri

وَ قَالَ (علیه السلام) : الصَّدَقَهُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ وَ أَعْمَالُ الْعِبَادِ فِی عَاجِلِهِمْ نُصْبُ أَعْینِهِمْ فِی آجَالِهِمْ؛

İmam Ali (a.s.): “Sadaka, kurtarıcı bir ilaçtır; kulların dünyadaki amelleri, kıyamette gözlerinin önüne dikilecektir”. [10]

Korku, Hayâ ve Fırsat

وَ قَالَ (علیه السلام): قُرِنَتِ الْهَیبَهُ بِالْخَیبَهِ وَ الْحَیاءُ بِالْحِرْمَانِ وَ الْفُرْصَهُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیرِ؛

İmam Ali (a.s.): “Korku hüsranla ve yersiz hayâ da mahrumiyetle beraberdir. Fırsat, bulut gibi geçip gitmektedir; o hâlde hayırlı fırsatları ganimet bilin”. [11]

وَ قَالَ (علیه السلام): لَا غِنَى کَالْعَقْلِ وَ لَا فَقْرَ کَالْجَهْلِ وَ لَا مِیرَاثَ کَالْأَدَبِ وَ لَا ظَهِیرَ کَالْمُشَاوَرَهِ؛

Akıl, Yoksulluk ve Edep

İmam Ali (a.s.): “Akıl gibi zenginlik, cehalet gibi yoksulluk, edep gibi miras, istişare gibi destek yoktur”. [12]

Cömertlik

وَ قَالَ (علیه السلام) : کُنْ سَمْحاً وَ لَا تَکُنْ مُبَذِّراً وَ کُنْ مُقَدِّراً وَ لَا تَکُنْ مُقَتِّراً ؛

İmam Ali (a.s.): “Cömert ol; saçıp savuran değil. İtidalli ol; zorlaştırıcı değil (zira bu ifrat veya tefrite neden olur)”. [13]

Dilin Yırtıcılığı

وَ قَالَ (علیه السلام ) : اللِّسَانُ سَبُعٌ إِنْ خُلِّی عَنْهُ عَقَرَ ؛

İmam Ali (a.s.): “Dil yırtıcıdır; serbest bırakılırsa ısırır”. [14]

Sabır Çeşitleri

وَ قَالَ (علیه السلام) : الصَّبْرُ صَبْرَانِ صَبْرٌ عَلَى مَا تَکْرَهُ وَ صَبْرٌ عَمَّا تُحِبُّ؛

İmam Ali (a.s.): “Sabır iki türlüdür: Hoşlanmadığın şeylere karşı sabır ve sevdiğin şeylere karşı sabır”. [15]

İmam Ali'nin (a.s.) bu hadislerinde, ahlaki olmayan davranışların zararlarına dikkat çekilirken aynı zamanda ahlaki erdemlerin önemi ve sağlıklı bir yaşantıda onların gerekliliği beyan edilmiştir.

Bu hadis ve açıklamalardan anlaşılmaktadır ki, İslam dininde ahlak, değer açısından özel bir yere sahiptir. İslam dinine göre ve İmam Ali'nin (a.s) sözlerine dayanarak, ahlak konusu son derece önemlidir. Bu nedenle bütün Müslümanlara, özellikle Şialara, Ehlibeyt'in (a.s) maarif ve öğretilerini halka ulaştırmada gayret göstermeleri gerekmektedir. Böylece bu öğretilere uygun olarak amel edip, kendilerini terbiye etme fırsatı bulurlar ve bu yolla dünyevi ve uhrevi birçok sorunları çözüme kavuşur.

---------

[1]- Âl-i İmran, 164.

[2]- Tefsir-i Numune, c.3, s.159.

[3]- Mekarimü’l Ahlak, s.8.

[4]- Şeyh Saduk, Hisal, c.1, s.13.

[5]- Nehcü’l Belağa, Hikmetli Sözler: 2.

[6]- Nehcü’l Belağa, Hikmetli Sözler: 3.

[7]- Nehcü’l Belağa, Hikmetli Sözler: 4.

[8]- Nehcü’l Belağa, Hikmetli Sözler: 5.

[9]- Nehcü’l Belağa, Hikmetli Sözler: 6.

[10]- Nehcü’l Belağa, Hikmetli Sözler: 7.

[11]- Nehcü’l Belağa, Hikmetli Sözler: 21.

[12]- Nehcü’l Belağa, Hikmetli Sözler: 54.

[13]- Nehcü’l Belağa, Hikmetli Sözler: 33.

[14]- Nehcü’l Belağa, Hikmetli Sözler: 60.

[15]- Nehcü’l Belağa, Hikmetli Sözler: 55.