Bireysel ve sosyal ahlâkı gerçekleştirmek için hangi ilimlere ihtiyaç duyulur?

Bireysel Ahlâk:

Bireysel ahlâk, herkesin kendisi ile doğru bir ilişki kurabilmesi için sahip olması gereken yetiler, haller ve davranışlardır.

Bu nedenle de bireysel ahlâk alanında, “özü bulmak, özü tanımak, özü eğitmek, özle barışık olmak, özü denetlemek, ahlâk ilkelerine bağlı insanın kendi hüviyetine ulaşma yöntemleri...” gibi konular ele alınıp incelenmiştir.

Sosyal Ahlâk:

Sosyal ahlâk, insanın diğer insanlarla kurduğu ilişkiler bütününden oluşur. “İçgüdü, duygu ve akıl” [1] gibi etkenlerin hükmü gereği insan, kendisini geliştirmek, olgunlaştırmak ve yüceltmek için ahlâkî gönül birliğine ve dayanışmaya sahip olmalıdır. Cinsel içgüdü, bireyin yaratılış yapısının gereği olarak karşı cinse eğilim göstermesine, onunla muaşeret etmesine ve onunla hayatını birleştirmesine neden olur. Böylece küçük bir toplum olan aile çekirdeği şekillenir.

İnsan doğası itibariyle, diğer insanlara yakınlaşma, onlarla ünsiyet bağı kurma eğiliminde olduğundan ve de insanı sosyal hayata yönlendiren en önemli etken olan aklın hükmü gereği, insan başkalarıyla ilişki ve yardımlaşma halinde olmaksızın maddî ve manevi ihtiyaçlarını gideremeyeceğinden dolayı kendi ihtiyaç ve isteklerinin temini için diğer insanlarla ilişki kurar. [2]

Ahlâkın Diğer İlimlerle İlişkisi

Ahlâk ilminin diğer ilimlerle ilişkisi iki açıdan ele alınabilir:

1- Ahlâkın belirlenmiş ilkelerinin ve gelişiminin gereği olarak göz önünde bulundurulması gereken ilimler.

2- Ahlâk ilmi ile sağlam ilişkisi olan ilimler.

Birinci alanla ilgili olarak, İslâmî ahlâk ilminin belirlenmiş ilkelerine kısaca değiniyorum.

a)- İnsan ruhu soyut bir varlıktır. Yani insan, şuur sahibi ve idrak eden bir varlıktır. Ruh, aslî ve beden talidir ve bu ikisi arasındaki ilişki ise, binici ve binek arasındaki ilişki türündendir.

Ruh, bedeni yönetmeli ve kendine muti etmelidir. Bu ruh ebedi bir varlıktır ve ebedi yurtta ikamet etmelidir. İnsan ruhunda mevcut olan yetkinlik talep ve kabulü, onun eğitilmesi gerektiğini, maksat ve maksuduna yönlendirilmesi gerektiğini gösterir.

b)- İnsanın özgürlüğü de dinî ahlâk ilkelerinden bir diğeridir. Yani insan, varlıksal ve yaratılışsal yapısı itibariyle muhtar olduğundan dolayı, yolunu seçmekte özgürdür ve hiçbir icbar söz konusu değildir. İnsanın değeri, doğru seçimi uyarınca belirlenir.

c)- Mebde ve meada iman.

d)- Ahlâkın dünya görüşünden ayrı olmadığı.

e)- Huzurî ilim başta olmak üzere ilim ve algıya değer vermek.

f)- Hüsn ve kubh-i aklîyi kabullenmek. [3]

Bu anlatılanlardan ortaya çıkan sonuç şudur: İnsanın belli bir amaç üzere yaratıldığını, âlemin ve ademin bir anlam ifade ettiğini anlamak için, kelam, felsefe ve psikoloji gibi ilimlere ihtiyaç duyulur. İnsan, mebde ve meada iman etmekle, ahlâkî yasaları uygulama dayanağına sahip olacaktır.

Ahlâka Yakın İlimler:

Ahlâk ilmine yakın ve uygulama alanında onunla ilişkisi olan ilimler şunlardır:

1- İrfan: Şuhudî bir ilim olan ve kaynağı, insanın ilâhî fıtrî eğilimlerine kurulu bulgularından ibaret olan irfan, “nazarî” ve “amelî” olmak üzere iki dala ayrılır. Nazarî irfanın konusu "varlık"tır. Yani Allah, âlem ve insan. Amelî irfan ise, insanın kendisi, âlem ve Allah ile bağlantılı ilişki ve sorumluluklarını inceler. Buna “seyir ve süluk” da denilir. Bu, ahlâka benzeyen bir ilimdir. Bu nedenle de amelî irfanın ekseni, genel anlamıyla ahlâkî konulardır ve kitaba ve sünnete bağlı ariflerin tecrübeleri, İslâmî ahlâkın amelî taktiklerinin bir bölümünü oluşturur.

2- Eğitsel ilimler: Eğitsel ilimler, ilmî ve ahlâkî yeteneklerin filizlenme ve olgunlaşma ortamını hazırlar ve bazı zeminlerde bu iki alan (ahlâk ilmi ve eğitsel ilimler) ortaktır. Çünkü ahlâk ilmi bu alanda ilmin kendisine, konusuna ve dallarına değersel ve ahlâkî açıdan bakar; öğretmen ve öğrencinin gaye ve davranışlarına ahlâkî düzen verir ve onların karşılıklı ilişkilerini bireysel değer ölçülerine oturtup sağlamlaştırır. Eğitsel ilimler alanındaki eğitmenler, ahlâkî formüllerden yararlanarak sorunsuz bir şekilde ve hızla yüce hedeflerine ulaşabilirler.

3- Fıkıh: Fıkıh ilmi, sorumlu ve yükümlü insanın amel ve davranışlarını sevap ve azap açısından incelediğinden dolayı ahlâkî boyutludur.

4- Hukuk: İslâmî ahlâk ilmi, bireysel ve sosyal ilişkilerin kapsamı bakımından, hukuk ilminden daha geniş bir alanı kapsar. Çünkü hukuk ilmi, insanın sadece dünyevi ve sosyal hayatına bakar ve hükümleri de uygulanması gerekli türdendir. Ahlâk ilminde ise, insanın dünyevi hayatıyla birlikte bireysel, sosyal ve ahlâkî hayatı da ele alınır. Bu iki ilim bir açıdan da birleşirler. Çünkü hukuk ilmi, sosyal adaletin uygulanmasında ve dairesinin genişletilmesinde ahlâk ilmine hizmet ve yardım eder. Öte yandan ahlâk ilmi, ahlâk erdemlerini yayarak ve bozgunluklara karşı mücadele ederek çok etkin bir rol ifa eder; hukuk ilminin amacından ibaret olan "toplumda düzen ve adaletin istikrarı" yönünde katkı sağlar. [4]

Ahlâk İlminin Tabii İlimlerle İlişkisi:

Tabii ilimler ile ahlâk ilmi arasında da olumlu bir ilişki olabilir. Çünkü bu iki ilim, maddî yararlar ile ruhsal ihtiyaçlar arasında denge oluşturmak için temel bir rol ifa ederler. Üzülerek belirtmek gerekir ki yaşadığımız bu asırda, özellikle de Avrupa ve Amerika kıtası ülkelerinde ve hatta Doğu Bloğunda madde ve maddî kavramlar ahlâka ve ahlâk değerlerine galip gelmiştir. Bu kavramlar öyle ters yüz edilmiş ve öylesine saptırılmıştır ki, değerler de dâhil her şey şahsî ve maddî çıkarlar uyarınca değerlendirilmektedir. [5]

Şunu da belirtmeliyim ki İslâmî ahlâk ilminin temel kaynakları Allah'ın kitabı Kur’an-ı Kerim, yüce Peygamber'in (s.a.a) ve Masum Ehlibeyt İmamlarının (a.s) sünneti, akıl, şuhud ve fıtrattır. [6]

Dr. Rıza RAMAZANÎ

------------

[1]- Muhammed Taki Misbah Yezdî, Kur’an’da Ahlâk, c.3, s.93-116.

[2]- Muhammed Taki Misbah Yezdî, Kur’an’da Ahlâk, c.3, s.93-116.

[3]- Muhammed Taki Misbah Yezdî, Kur’an’da Ahlâk, c.1; Muhammed Ehavan, Kant Ahlâkı ve İslâm Ahlâkı, s.59.

[4]- Hüseyin Hakkani Zencanî, İslâm'ın Ahlâk Düzeni, s.25.

[5]- Hüseyin Hakkani Zencanî, İslâm'ın Ahlâk Düzeni, s.22.

[6]- Hüseyin Hakkani Zencanî, İslâm'ın Ahlâk Düzeni, s.30.