Manevi Gelişimin Faktörleri

Tefekkür

Manevi gelişime ulaşmanın ilk adımı "tefekkür"dür ve tefekkür bir tür ibadettir. İmam Ali (a.s) şöyle buyuruyor:

لاعِبادَة کَاالتفکُّرِ فِی صَنعةِ اللهِ

"Allah'ın yaratışı hakkında tefekkür etmek gibi bir ibadet yoktur." [1]

Tefekkürün Konuları:

A) Yaratılış Âlemi Üzerine Tefekkür

Allah, insanı yaratılış âlemi üzerinde (göklerin ve yerin yaratılışı, evrenin düzeni vb.) tefekkür etmeye davet eder. Örneğin şöyle buyurur:

أَ وَلَمْ يَنْظُرُوا في‌ مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ و...

"Göklerin ve yerin melekûtuna (hükümranlığına) bakmadılar mı?" [2]

B) Tarih Üzerine Tefekkür

Tefekkürün diğer konularından biri de tarih üzerine düşünmektir. Bu konuda İmam Ali (a.s), İmam Hasan'a (a.s) şöyle buyuruyor:

أَحْيِ قَلْبَكَ بِالْمَوْعِظَةِ … ..اعْرِضْ عَلَيْهِ أَخْبَارَ الْمَاضِينَ...

"Kalbini öğütle dirilt... Geçmiştekilerin haberlerini ona göster..." [3]

C) İnsanın Kendisi Üzerine Tefekkür

İnsanın kendi yaratılışı da tefekkür konularındandır. Allah, insanın kendisi üzerinde tefekkür etmesi hakkında şöyle buyuruyor:

وَ فِي الْأَرْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنينَ ٭ وَ في‌ أَنْفُسِكُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ

"Yeryüzünde kesin olarak inananlar için ayetler vardır. Kendi nefislerinizde de (ayetler vardır). Görmüyor musunuz?" [4]

Tefekkür gelişime sebep olur. İmam Ali (a.s) şöyle buyuruyor:

ألفكر يهدى الى الرّشد

"Düşünce, insanı olgunluğa yönlendirir." [5]

"Tefekkür, insanın yaratılmışların bağımlı olduğunu anlamasına ve evrenin düzeninin âlemin müdebbiri olan bir Yaratıcıya ihtiyaç duyduğu sonucuna varmasına sebep olur." [6]

Bu nedenle tefekkür, Allah'a imanın öncülüdür.

İman

İman, "inancın kalpte yerleşmesidir. Sanki imanlı kişi, doğruluğuna, dürüstlüğüne ve temizliğine inandığı kişiye güven verir. Yani öyle bir güven ve itimat verir ki, asla inancında şüphe ve tereddüde düşmez. Çünkü inancın afeti ve zıddı şüphe ve tereddüttür." [7]

Allah-u Teâlâ, "iman" hakkında şöyle buyuruyor:

وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيَسْتَجيبُوا لي‌ وَ لْيُؤْمِنُوا بي‌ لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ

"Kullarım sana benden sorduğunda (söyle onlara): Ben çok yakınım. Bana dua ettiği vakit dua edenin duasına cevap veririm. O halde (kullarım da) benim davetime uysunlar ve bana iman etsinler ki doğru yola erişebilsinler." [8]

İlim ve İman Arasındaki Fark Nedir?

"İlim, imanın bir faktörüdür; fakat imanın tamamı değildir. İman, marifetsiz (bilgisiz) elde edilmez; ancak onun kabını sadece ilim doldurmaz. Kur'an ayeti buna açık bir şekilde işaret eder:

وَجَحَدُوابِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا

"Vicdanları kabul ettiği halde, zulüm ve kibirlerinden ötürü onları inkâr ettiler." [9]

İsrailoğulları marifet ve yakin sahibi oldukları halde inat edip küfre düştüler. İman, marifetin yanında teslimiyet ve huşu süsüyle de süslenmelidir. İman, "emn" (güven) kökünden gelir. İmanın bu şekilde isimlendirilmesinin sebebi, insanı inancın afetlerinden, yani şüphe ve sarsıntıdan korumasıdır. Bu nedenle iman şüpheyle bir araya gelmez." [10]

Kötülüklerden Uzaklaşmak

Kötülüğün manevi gelişim hızını yavaşlatmadaki rolü belirgindir. Bu konuda İmam Cafer-i Sadık (a.s) şöyle buyuruyor:

إِذَا أَذْنَبَ الرَّجُلُ خَرَجَ فِي قَلْبِهِ نُكْتَةٌ سَوْدَاءُ فَإِنْ تَابَ انْمَحَتْ وَ إِنْ زَادَ زَادَتْ حَتَّى تَغْلِبَ عَلَى قَلْبِهِ فَلَا يُفْلِحُ بَعْدَهَا أَبَداً

"İnsan günah işlediğinde, kalbinde siyah bir nokta oluşur. Eğer tövbe ederse silinir, eğer günah artarsa o da artar, ta ki kalbinin tamamını kaplar ve bundan sonra asla kurtuluş yüzü görmez." [11] Bununla mücadelenin faktörü takvadır. İmam (a.s) şöyle buyuruyor:

فیه (التقوا) اجتماع کل خیر و رشد

"Takvada her türlü hayır ve gelişim bir araya gelmiştir." [12]

İyilikleri Yapmak

İyilikler, manevi gelişimin hızını artırır. Örnek olarak bunların en etkilileri arasında yer alan "namaz"a işaret edelim. Peygamber Efendimiz (s.a.a) namaz hakkında şöyle buyuruyor:

مَثَلُ الصَّلَاةِ مَثَلُ عَمُودِ الْفُسْطَاطِ إِذَا ثَبَتَ الْعَمُودُ ثَبَتَتِ الْأَطْنَابُ وَ الْأَوْتَادُ وَ الْغِشَاءُ وَ إِذَا انْكَسَرَ الْعَمُودُ لَمْ يَنْفَعْ وَتِدٌ وَ لَا طُنُبٌ وَ لَا غِشَاءٌ.

"Namazın örneği çadırın direği gibidir. Direk sağlam olduğunda ipler, kazıklar ve örtü de sağlam olur. Direk kırıldığında ise, ne kazık, ne ip ve ne de örtü fayda verir." [13]

Manevi Gelişimin Engelleri

Cehalet ve Bilgisizlik

Manevi gelişimin engellerinden biri cehalettir. İmam Ali (a.s) buyurur:

... الجهل یغوی و یردی

"Cehalet saptırır ve helak eder." [14]

Cahil kişi, dünya yaratılışını gözlemleyerek tek olan Yaratıcının varlığını anlamak için aklını kullanmaz. Bu sebeple çeşitli günahlara bulaşır. İmam Ali (a.s) şöyle buyuruyor:

الجهل یفسد المعاد

"Cehalet ahireti mahveder." [15]

Küfür

Manevi gelişimin olmamasının diğer bir sebebi küfürdür. Allah-u Teâlâ, bu konuda şöyle buyuruyor:

... لكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإيمانَ وَ زَيَّنَهُ في‌ قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ أُولئِكَ هُمُ الرَّاشِدُون.

"Fakat Allah size imanı sevdirdi ve onu kalplerinizde süsledi. Küfrü, fıskı ve isyanı size çirkin gösterdi. İşte bunlar doğru yolda olanların ta kendileridir!" [16]

Şehvetlere Uymak

Manevi gelişimin diğer bir engeli şehvetlere uymaktır. Allah-u Teâlâ, Kur'an'da şöyle buyuruyor:

فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا

"Onlardan sonra yerlerine öyle bir nesil geldi ki, namazı zayi ettiler ve şehvetlerine uydular. Bu yüzden yakında sapıklıklarının cezasını görecekler!" [17]

Şehvetlerin kapsamı geniştir; ancak Kur'an ve hadislerde manevi gelişimde daha büyük rol oynayan iki önemli engele işaret edilmiştir ki bunları açıklayacağız.

1- Namazı Zayi Etmek

Allah-u Teâlâ, yukarıdaki ayette namazı zayi etmeyi manevi gelişimin bir engeli olarak zikretmiştir. "Namaz kılan ancak şartlarını yerine getirmeden veya geciktirerek bunu yapan kimse, namazı zayi etmiş ve onu hafife almış olur." [18]

2- Kibir

Manevi gelişimdeki diğer bir engel kibirdir. Allah-u Teâlâ, Kur'an'da "kibir" hakkında şöyle buyuruyor:

سَأَصْرِفُ عَنْ آياتِيَ الَّذينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لا يُؤْمِنُوا بِها وَ إِنْ يَرَوْا سَبيلَ الرُّشْدِ لا يَتَّخِذُوهُ سَبيلاً وَ إِنْ يَرَوْا سَبيلَ الغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَبيلاً ذلِكَ

"Yeryüzünde haksız yere büyüklük taslayanları ayetlerimden uzaklaştıracağım. Onlar her ayeti görseler de ona iman etmezler. Doğru yolu görseler onu yol edinmezler. Azgınlık yolunu görseler, hemen onu yol edinirler!" [19]

Sonuç

Kur'an ve hadiste, kişinin kendisi ile (dünyevi) meseleler arasında doğru ilişki kurması, başkalarıyla doğru ilişki kurması ve Yaratıcı ile ilişki kurarak bunun ışığında huzur bulması, manevi gelişimin etkilerindendir. Manevi gelişimin önemi, insanın ahiret ve dünya saadetine ulaşmasındadır. Tefekkür, iman ve iyilikleri yaparak, kötülükleri terk etmek manevi gelişimin faktörlerindendir. Cehalet, küfür ve şehvetlere uymak ise, manevi gelişimin engellerindendir.

---------

[1]- Muhammed bin Hasan Tusi, El-Emali, s.146.

[2]- A'raf, 185.

[3]- Nehcü'l-Belağa, Sübhi Salih, 31. Mektup.

[4]- Yunus, 20-21.

[5]- Abdulvehhab bin Muhammed Temimi Amedi, Gureru'l-Hikem ve Durerü'l-Kelim, s. 43; Ali bin Muhammed Leysi Vasıti, Uyunu'l-Hikem vel-Mevaiz, s.50.

[6]- Allame Tabatabai, El-Mizan Tefsiri, c.8, s.455, Özet olarak.

[7]- Allame Tabatabai, El-Mizan Tefsiri, c.1, s.73.

[8]- Bakara, 186.

[9]- Neml, 14.

[10]- Muhammed Taki Feali, Sabah Dergisi, sayı: 13-14, Özet olarak, Güz-Kış 1383 hş.

[11]- Kâfi, c.2, s.271.

[12]- İmam Cafer-i Sadık'a (a.s) atfedilen, Misbahu’ş-Şeria, s.286.

[13]- Muhammed bin Ali bin Babeveyh, Men la Yehzuruhu'l-Fakih, c.1, s.211, h.639.

[14]- Abdulvehhab bin Muhammed Temimi Amedi, Gureru'l-Hikem ve Durerü'l-Kelim, s.125, h.2173.

[15]- Abdulvehhab bin Muhammed Temimi Amedi, Gureru'l-Hikem ve Durerü'l-Kelim, s.39, h.650.

[16]- Hucurat, 7.

[17]- Meryem, 59.

[18]- Muhsin Kıraati, Tefsiri Nur, c.5, s.288.

[19]- A'raf, 146.