Velayet Ayeti

“Sizin veliniz ancak Allah'tır, O'nun elçisidir, iman edip namaz kılan ve rükû halindeyken zekât verenlerdir.”[1]

Bu ayetteki "innemâ" (ancak, sadece) kavramıyla yüce Allah, Müslümanların veli, lider ve yöneticisinin ancak şu üçü olduğunu belirtmektedir:

1- Allah

2- Hz. Peygamber (s.a.a)

3- İman edip namaz kılan ve rükû hâlinde zekât veren.

Ayetin Nüzul Sebebi

Ayette Allah ve Resulü'nün (s.a.a) Müslümanlar üzerindeki velayet ve yönetim hakkının ifade edildiği bellidir. Ayetin üçüncü kısmı olan "namaz kılıp, rükû halindeyken zekât veren mümin"den maksadın ise Hz. Ali (a.s) olduğu, Şia ve Sünnî kaynaklı birçok hadiste kayıtlıdır.

Bu konuda Şia arasında görüş birliği vardır. Ehlisünnet'e gelince: Fahr-i Razi Tefsir-i Kebir'de, Zemahşeri Keşşaf'ta, Sa'lebi el-Keşfu ve'l-Beyan'da; Nişaburi, Beyzâvi, Beyhâki, Neziri ve Kelbî kendi tefsirlerinde, Taberi Hasâis'inde, Hârezmi Menakıb'ında, Ahmed b. Hanbel Müsned'inde söz konusu müminin İmam Ali (a.s) olduğunu açıklamış, hatta Taftazani'yle Kuşçî, bu konuda müfessirler arasında görüş birliği ve ittifak olduğunu kaydetmişlerdir. Gayet'ul-Meram'da bu konuda Ehlisünnet'ten 24 hadis aktarılmaktadır. (Daha fazla bilgi için el-Gadir'in 2. cildiyle el-Müracaat'a bakılabilir).

Bu konu asr-ı saadet Müslümanları arasında da o kadar yaygın ve herkesçe bilinen bir mevzu idi ki, Hz. Resulullah (s.a.a) döneminin ünlü şairi, meseleyi bir şiirinde anlatmakta ve Hz. Ali'ye (a.s) hitaben şöyle demektedir:

Ey Ali! Rükû hâlinde zekât veren mümin sensin,

Kurbandır sana can, ey en hayırlısı rükû edenlerin,

Bunu beyan ederek Kur'ân'da nazil etti Allah,

En mükemmel velayet hakkı senindir senin.

Görüldüğü gibi İmam Ali'nin (a.s) bütün müminler üzerinde velayeti vardır. Aklıselim gereğince, böyle birinin Ebu Bekîr, Ömer ve Osman'ın emrine girip onlara uyması mümkün değildir, bilakis onların Emirü'l-Müminin İmam Ali'ye (a.s) itaat edip ona uymaları gerekmez mi acaba?

İki Soru ve İki Cevap

Birinci soru: Bazı Ehlisünnet mensupları bu ayette geçen "veli" teriminin dost ve yardımcı anlamına geldiğini, yönetici ve tasarruf hakkına sahip olmayı içermediğini söylemiştir.

Cevap: Birincisi, bu görüşün, ayetin ifadesine ve nassına aykırı olduğunu hemen belirtelim. Dahası, "veli" kelimesi lügat anlamı itibarıyla ve Arapça'da genel kullanılış biçimi olarak da "bir şeyin sorumluluğunu üstlenme (onu idare hakkına sahip kimse) manasındadır; bunun dışında bir anlamda kullanıldığı takdirde karineye gerek vardır. Mesela "Peygamber müminlere kendi nefislerinden evlâdır." ayetiyle "Ben kimin mevlası isem…" şeklinde başlayan Gadir Hadisi'nde açıkça velayet ve yönetim hakkı kastedilmektedir.

İkincisi, “Velayet Ayeti” olarak bilinen bu ayette geçen "innema" kelimesi konuyu özelleştirmekte ve "sadece, ancak…" anlamını vermektedir. Eğer bu velayetten maksat dostluk olursa, dostluğun sırf Allah, Resulü (s.a.a) ve Hz. Ali'yle (a.s) sınırlı olamayacağı, bilakis, bütün müminlerin birbirinin dostu ve yardımcısı olduğu bilinmelidir. Nitekim bir başka ayette yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

“Mümin erkeklerle mümin kadınlar birbirlerinin velisidir…” [2]

Öyleyse dostluk ve yardımcılık sıfatları sadece Allah'a, Resulullah'a (s.a.a) ve İmam Ali'ye (a.s) mahsus değildir. Bütün müminler bu sıfatla muttasıf bulunduğundan ve söz konusu ayette "sizin veliniz ancak ve sadece Allah, Resulü ve…" şeklinde buyrularak bir sınırlama ve tekelden bahsedildiğinden, bu ayette geçen "veli"nin anlamı "velayet" ve liderlikten başka bir şey değildir.

İkinci soru: Bazı mutaassıp Sünnîler bunu eleştirmekte ve şöyle demektedirler: Hz. Ali (a.s) kendisini namaza vermesiyle meşhurdur, hatta onun namaz sırasında ayağındaki okun çıkarıldığını bile fark etmediği bilinmektedir. Namazda Allah'a böylesine bir teveccühe sahip olan Hz. Ali'nin (a.s) bir dilencinin sesini duyup namaz sırasında ona infakta bulunması nasıl mümkün olabilir?"

Cevap: Hz. Ali (a.s) namaz sırasında bütün varlığıyla Allah'a yönelir ve hem kendisini, hem dünya işlerinin ibadet ruhuyla bağdaşmayan kısmını büsbütün unuturdu. Ama yardım dileyen bir yoksulun yakarışını duymak ve ona yardım etmek bireyin kendisini düşünmesi veya dünyaya önem vermesi değildir asla; bilakis böyle bir amel yüce Allah'a teslimiyetin bizzat kendisi ve başka bir deyişle ibadet içinde ibadettir.

Diğer taraftan, müminin bütün varlığıyla Rabbine yönelmesi demek, kendi iradesini büsbütün kaybedip duygusuzlaşması demek değildir. Bilakis, yüce Allah dışında her şeyi, kendi iradesiyle bir kenara bırakmaktadır ve bu konumdaki biri için zekât da tıpkı namaz gibi bir ibadet olup her ikisi de yüce Allah'ın rızasını kazanmaya yöneliktir. Bu nedenledir ki Hz. Ali'nin (a.s) namaz sırasında yoksula infakta bulunması, sırf Allah rızası doğrultusunda bir ibadet olup, tevatür haddine varan hadis ve rivayetlerde de belirtilmiş olduğu üzere, hakkında ayet inecek kadar yüce Allah'ın takdirine şayan olmuştur.

Ulu'l-Emre İtaat Ayeti

“Ey iman edenler, Allah'a, Resulüne ve sizden olan emir sahiplerine itaat edin”. [3]

Bu ayette emir sahiplerine itaat, Allah'la, Resulü'ne itaatle birlikte zikredilmiş ve onlara kayıtsız şartsız itaatin farz olduğu emredilmiştir.

Şiîler bu ayette geçen "ulu'l-emr"den maksadın Ehli-beyt İmamları olduğuna inanır ve bu konuda Şia uleması arasında görüş birliği vardır. Sünnî ulemasından da bunu onaylayan ve "ulu'l-emr"in Ehlibeyt İmamları olduğunu belirten önemli rivayetler mevcuttur (ünlü Ehlisünnet müfessiri Ebu Hayyan Endülüsî Mağribi “Bahru'l-Muhit” adlı tefsirinde, Ebu Bekir Mümin Şirâzi İtikadî Risale'sinde, Süleyman Kunduzî Yenabiu'l-Mevedde'sinde bu rivayetlerden örnekler aktarmaktadır.)

el-Burhan ve Nuru's-Sekaleyn tefsirlerinde, Tefsiru'l-Ayyaşî'de, Gayetu'l-Meram vb. Şia kaynaklarında mezkûr ayetin açıklamasında çok sayıda hadis ve rivayet bulunmaktadır. Bunlardan birkaç örnek:

Cabir b. Abdullah Ensari (ra) Resulullah'tan (s.a.a) "Ayette, kendilerine itaat etmemizin emrolunduğu ulu'l-emr kimlerdir?" diye sorduğunu ve onun şu cevabı verdiğini rivayet eder:

Benden sonra halife olup sizi yönetecek olanların ilki, kardeşim Ali'dir, ondan sonra Hasan ve Hüseyin, sonra Ali b. Hüseyin, sonra Muhammed Bâkır'dır. Ey Cabir, sen Muhammed Bâkır'la görüşeceksin, onunla karşılaştığında benim selâmımı kendisine söyle. Ondan sonra emir sahibiniz Cafer Sadık'tır, sonra Musa Kâzım, sonra Ali Rıza, sonra Muhammed Cevad, sonra Ali Hâdî, sonra Hasan Askerî ve ondan sonra da Kâim Muntazar Mehdi sizin imamınız olup benden sonraki lider ve yöneticinizdir.[4]

Bu hadis, Hz. Mehdi (a.s) hakkındaki daha geniş açıklamalarla Nuru's-Sekaleyn tefsirinin 1. cildinin 499. sayfasında da geçmektedir.

İmam Muhammed Bâkır (a.s) şöyle buyurur:

Hz. Resulullah (s.a.a) imamet için Ali, Hasan ve Hüseyin'e (Allah'ın selâmı onlara olsun) vasiyette bulundu ve ardından "Ey iman edenler! Allah'a, Resulü'ne ve sizden olan emir sahiplerine itaat edin." ayetini okuyup "Kıyamet kopuncaya kadar bu imamlar (emir sahipleri) Ali'yle (a.s) Fâtıma'nın (a.s) evlâtlarından olacaktır." [5]

Görüldüğü gibi ulu'l-emre itaatle ilgili bu ayet, birkaç delile binaen Hz. Ali'yle (a.s) on bir evlâdının imametini ispatlamaktadır:

1- Ulu'l-emre itaat, Allah'a ve Resulü'ne itaat demektir. Bu itaat mutlak anlamda farz olduğundan, onların kim olduğunu bilmemiz gerekir.

2- Resule itaati farz kılan yüce Allah nasıl daha önceden Resulü'nün kim olduğunu açıklayıp insanlara bildirmişse, ulu'l-emre itaatin farz olduğunu buyururken kendilerine itaatin farz olduğu ve "emir sahipleri ve yöneticilerin de kim olduğunu elbette ki açıklamış ve bildirmiş olmalıdır. Aksi takdirde bu farz uygulanamayacaktır, çünkü kim olduğunu bilmediğimiz ve tanımadığımız birine itaatte de bulunamayacağımız ortadadır!

3- Çok sayıda hadis, ulu'l-emr ayetinin Hz. Ali'yle (a.s) onun soyundan 11 evladının velayet ve imameti hakkında indiğini vurgulamaktadır.

İnzar Ayeti ve Yevmu'd-Dar Hadisi

Yevmu'd-Dar Hadisi: Hz. Resulullah (s.a.a) bi'setin üçüncü yılında İslâm'ı artık açık ve alenî şekilde tebliğ etmekle görevlendirildi ve nazil olan "İnzar Ayeti"nde "Yakın akrabalarını inzar et (korkut, uyar)" emrini aldı. [6]

Bu emir üzerine Hz. Resulullah (s.a.a) yakın akrabalarını Ebu Talib'in evine davet edip yemekten sonra "Ey Abdulmuttaliboğulları!" dedi,

Yemin ederim ki Araplar arasında kavmine benim getirdiğimden daha iyisini getiren olmamıştır! Ben sizlere dünya ve ahiretin hayrını getirdim! Yüce rabbim sizleri O'nun tevhit ve birliğine ve benim peygamberliğime davet etmekle görevlendirdi beni! Aranızdan bana ilk yardım edecek olan kimse benim kardeşim, vasim ve halifem olacaktır!

Hz. Resulullah'ın (s.a.a) bu çağrısına Hz. Ali'den (a.s) başka olumlu cevap veren olmadı ve Hz. Ali (a.s) ayağa kalkıp "Ey Allah'ın elçisi! Ben bu yolda senin yardımcın olurum!" dedi.

Hz. Resulullah (s.a.a) çağrısını üç kez tekrarladı ve her üçünde de sadece Hz. Ali onu tasdikleyip yardım edeceğini açıkladı. Bunun üzerine Hz. Peygamber (s.a.a) elini Hz. Ali'nin (a.s) omzuna koyup "Şahid olunuz! Şu andan itibaren Ali, sizin aranızda benim vasim, vekilim ve halifemdir; onun sözünden çıkmayın ve emrine itaat edin!" diye buyurdu.

İbn-i Ebi Cerir, Ebu Nuaym, Beyhâki, Salebî, İbn Esir, Taberi vb. birçok Ehlisünnet âlimi bu sahih hadisi rivayet etmiştir. Daha tafsilatlı bilgi isteyenler el-Müracaat, s.130 ve sonrasıyla İhkâku'l-Hak, c.4, s.62'den sonrasına müracaat edebilirler.

Bu hadis de, Hz. Ali'nin (a.s) velayet ve imametini gayet açık ve net bir üslupla ispatlamaktadır.

--------------------

[1]- Mâide, 55.

[2]- Tevbe, 71.

[3]- Nisâ, 59.

[4]- İsbatu'l-Hüdat, c.3, s.123.

[5]- Nuru's-Sekaleyn tefsiri, c.1, s.505; Delailu'l-İmame, s.231.

[6]- Hicr, 94.