Erdem kazanmanın ve ahlâkî rezilliklerle mücadelenin yolu nedir?

Erdem Kazanmanın Ön Hazırlıkları:

Erdem kazanmak ve ahlâkî rezilliklerle mücadele etmek için bir takım temel noktalara dikkat etmek gerekir:

1- İstemek: İnsan, öncelikle iyileşmeyi, kendini ahlâk erdemleriyle süslemeyi ve ahlâkî rezilliklerden uzak tutmayı istemelidir. Bu istek, ön hazırlık ve yolun başlangıcı olarak güçlendirilmelidir.

2- İnanç: İnsan, kötülüklere karşı mücadele gücüne sahip olduğuna ve Allah katından kendisine verilen bu güç sayesinde şeytanî tehdit ve vesveseler karşısında durabileceğine inanmalıdır. Çünkü güçsüzlük ve acizlik hissi, insanda ruhsal yıkımlar oluşturur ve düşmanları karşısında küçük düşürür.

3- Riyazet ve cihat: Beden sağlığı için spor yapmanın zaruri olduğu gibi, nefsi arındırmada da nefsin isteklerine karşı riyazet ve cihat kaçınılmazdır.[1]

4- Tedricilik: Beden eğitiminde küçükten, azdan başlandığı ve alıştırmalar sonucunda istenen gelişme sağlandığı gibi, ruh eğitiminde de azdan başlamak ve tedrici olarak (yavaş yavaş) aşamaları kat etmek gerekir. Bunun sonucunda insan ahlâkî erdemlere sahip olabilecek ve ahlâkî rezilliklerden de korunabilecektir.

5- Devamlılık: Nefsanî rezilliklere karşı riyazet ve mücahede, kötülüklerin kökü kazınıncaya ve erdemler de yeti haline gelinceye kadar devam etmelidir.

6- Zararı önlemek: Ahlâkî afet ve rezillikler insanın ruhuna girmeden önlenmelidir; eğer de bir yolunu bularak insan ruhuna sızmış ise, kansere dönüşmeden önce her hangi bir yolla dışarı çıkarılmalıdır ki ahlâkî erdemleri kazanma hareketi sekteye uğramasın.[2]

Önemli Bir Kaç Nokta

Ahlâkî erdemleri kazanma ve rezillikleri ortadan kaldırma alanında dikkat edilmesi gerekli birkaç nokta vardır:

1- Salih amelin tekrarı: Bu, güzel ahlâkın ruha yerleşmesine ve yeti haline gelmesine neden olur. Çünkü bir suretin tekrarı, insanda yetiye dönüşür ve bu, insanın gönül ve ruh sayfasına bir nakış olarak işler. Ahlâkî kötülük ve rezilliği terk etmenin tekrarı da, onun çirkinliğini tamamen ortaya çıkarır ve ona duyulan nefret kalıcı olur.

2- Gaye ve niyet: Ahlâk güzelliklerini kazanma isteği, maddî çıkarlar ve dünyevi menfaatler için değil, ilâhî rıza doğrultusunda gerçekleşmelidir.

3- İnançların ıslahı ve güçlendirilmesi: Ahlâk güzelliklerini kazanabilmenin önemli yollarından biri, inançları ıslah etmektir. İnsan, Allah'a olan inancını ve Allah'ın fiillerine dönük tevhit (tevhid-i ef’al) inancını güçlendirerek, ahlâkî kötülüklerden arınmaya özen gösterir; artık onun yanında, büyüklenme ve riya gibi ahlâkî rezilliklerin hiçbir değeri olmaz. İşte bu inanç ve bakış açısıyla bu tür rezillikler kolay bir şekilde ortadan kaldırılabilir.[3]

4- İlmî ve amelî yol: Erdem ve faziletleri kazanabilmek için ahlâk üstatları, birbirini tamamlayıcı nitelikte olan ilmî ve amelî yolu önermişlerdir. İnsan, ilmî yol sayesinde faziletin bireysel, sosyal ve siyasal hayattaki sonuçlarını ve de ruhun yücelişi ve yetkinliği yönündeki sonuçlarını öğrenecektir. Bu marifet ve bilgiye sahip olan insan, hem gerçek ihtiyaçlarına kavuşacak ve hem de bu fazilete sahip olmanın gerekliliğini anlayacaktır. İnsan, bu marifet sonrasında o fazilete sahip olmanın zeminini hazırlama yönünde kararlılık gösterecektir.

Amelî Yolun Ön Hazırlığı:

Ahlâk otoritelerine göre ahlâk güzelliklerine sahip olmanın ve nefsanî çirkinliklerden arınmanın ön hazırlığının dört aşaması vardır: Müşarete, murakabe, muhasebe ve muatebe.

Müşarete [4]: Yani insanın, kendisi için belirlenen görev ve sorumlulukları yerine getirmede gevşek davranmaması ve ilâhî buyruklara bağlı kalması için kendisiyle ahitleşmesidir. İnsan, bu aşamada hayır ve güzel işler yapmayı, kötülüklerden sakınmayı üstlenir; ömründen ve varlıksal sermayesinden gereğince faydalanma ve boşa tüketmeme bağlamında her sabah kendisiyle olan ahdini yeniler. Bu aşamadan sonra, ahdine sadık kalması için kendisini denetlemelidir. Çünkü inançlı ve imanlı biri ahdine vefa gösterir. Yüce Allah şöyle buyurmuştur:

“Yine onlar (o müminler) ki, emanetlerine ve ahitlerine riayet ederler.”[5]

Murakabe: İnsan bu aşamada yüce Allah'ı asla unutmamalı ve işlerine ilâhî renk vermeye çalışmalıdır. İmam Ali (a.s) murakabe hakkında şöyle buyurmuştur: Ne mutlu o kimseye ki Rabbini gözetir ve günahından korkar.[6]

Yine İmam Ali (a.s) konu hakkında şöyle buyurmuştur: İnsan kendisini kontrol etmeli, kalbini denetlemeli ve dilini korumalıdır.[7]

İmam Ali (a.s), akıllı mümini tanımlarken şöyle buyurmuştur: (Akıllı mümin) yarınını bugününden gözetir ve birkaç adım öncesine bakar.[8]

Muhasebe: İnsan bu aşamada, çok önemli yedi noktaya dikkat ederek, nefsiyle hesaplaşmaya başlar: Ölçü, sorumluluk hissi, amelin kalıcılığı, amellerin kaydedilmesi, hesaba çağrılması, amellerin karşılık ve yankısı, düşünme ve telafi.[9]

Hadisler nefisle muhasebeye çok önem vermiştir. Allah Resulü'nden (s.a.a) rivayet edilen bir hadis şöyledir: Hesaba çekilmeden, siz kendinizi hesaba çekin; amelleriniz tartılmadan, siz kendiniz tartın ve yüce sunum (kıyamet) için kendinizi hazırlayın.[10]

İnsanın kendisini ve yüce Allah'ı unutmaması için, kendisine yabancı kalmaması ve de anlamsız gurura kapılmaması için fırsatlarını kaybetmeden önce kendisiyle hesaplaşması elzemdir.

Ölüm sonrası oturacağın bir yurt olmaz

Tek yurt amellerinin kurduğudur ancak

Hayır amelinden görkemli saray kurulur

Çirkin amelinden bela mağarası

Tevfik fırsatını yarın vermeyeler, korkarım

Bari bugün tövbe et ki, yarının kurtuluş halkasıdır.[11]

Muatebe: Erdemler yolunun yolcusu, bu üç aşamadan sonra dördüncü aşamaya adım atarak, kendini kınar. Bu aşamada insan, kendini muhakeme edip yapmış olduğu hatalar ve kötülükler karşısında kendini kınamalı; bağışlanma dilemeli; tövbe etmeli; ihmal ve kusurlarını pratik olarak telafi etme yoluna gitmelidir.[12]

-------------

[1]- Muhammed Rıza Mehdevi Keni, Amelî Ahlâkın Başlangıç Noktaları, "Nefse karşı riyazet ve mücahede" konusu.

[2]- Muhammed Rıza Mehdevi Keni, Amelî Ahlâkın Başlangıç Noktaları, s. 29-44.

[3]- Nefsi Arındırma Yöntemi, Yazarlar: Feride Mustafavi (Humeyni), Fatıma Caferî, Sıddıka Masumî.

[4]- Buna “muahede” (sözleşme) de denmiştir.

[5]- Mü'minûn, 8.

[6]- Şerh-i Gureru'l-Hikem ve Dürerü'l-Kelim, c. 4, s. 238, h.5938.

[7]- Fihrist-i Gureru'l-Hikem ve Dürerü'l-Kelim, s. 393, h.1947.

[8]- Sübhi Salih Tahkiki ile Nehcü'l-Belağa, hutbe: 83.

[9]- Muhammed Rıza Mehdevi Keni, Amelî Ahlâkın Başlangıç Noktaları, c. 1, s. 353-373; Allame Seyyid b. Tavus. Nefis Muhasebesi.

[10]- Nefis Muhasebesi, s. 13.

[11]- Külliyyat-ı Divan (Şehriyar Divanı), c. 5, s. 340.

[12]- Nefsi Arındırma Yöntemi, Yazarlar: Feride Mustafavi (Humeyni), Fatıma Caferî, Sıddıka Masumî, s. 65-197; Muhammed Rıza Mehdevi Keni, Amelî Ahlâkın Başlangıç Noktaları, s. 343-373.