Bismillahirrahmanirrahim

Ali bin Musa el-Rıza'nın (a.s) çocukluk, gençlik ve yetişkinlik dönemi, Abbasiler'den bazı halifelerin hükümdarlığına denk geldi. Hz. Ali'nin (a.s) doğumu sırasında Mansur Devâniki, gücünün zirvesindeydi ve kendi hâkimiyetini sağlamak için birçok kişiyi öldürdü. Mansur'un zalimane yönetiminden sonra oğlu Mehdi Abbasî iktidara geldi. Başlangıçta öldürme, işkence ve zulüm yapmasa da, bir süre sonra zulüm ve kan dökmeye başladı. [3]

Ali bin Musa el-Rıza'nın (a.s) babası Hz. Musa Kazım (a.s), Mehdi Abbasî tarafından Bağdat'a çağrıldı. [4] Ancak kısa bir süre sonra Medine'ye geri gönderildi. Kısa süre sonra Mehdi Abbasî öldü [5] ve yerine Hâdi Abbasî geçti. Hâdi Abbasî'nin ölümünden sonra kardeşi Harun Reşid hükümdar oldu. Harun, bir süre sonra yedinci imamı (a.s) halifeliğin merkezine çekti ve birkaç yıl hapiste tuttuktan sonra şehit etti. [6]

Hz. Musa Kazım (a.s), Hicri 183 yılının Recep ayının 25’inde 55 yaşında şehit edildi. [7] Bu sırada İmam Rıza (a.s) 35 yaşındaydı ve imameti bu zamanda başladı.

Ali bin Musa el-Rıza'nın (a.s) Yaşadığı Dönemdeki Halifeler

İmam Rıza'nın (a.s) imamet dönemi yirmi yıl sürdü. Bu dönemin on yılını Harun Reşid'in, beş yılını Muhammed Emin'in ve son beş yılını da Abdullah Memun'un halifeliği ile geçirdi. İmam Rıza (a.s), Memun'un halifeliği başlayıncaya kadar doğduğu şehir olan Medine'de ikamet etti.

Memun Tarafından Ali bin Musa el-Rıza'nın (a.s) “Veliaht” Bahanesiyle Horasan'a Çağrılması

Memun, Hicri 201 yılında Ali bin Musa el-Rıza'yı (a.s) Merv'e getirmeleri için Cabir bin Zehhak ve Fernas Hadim’i Medine'ye gönderdi. İmam Rıza (a.s) Merv şehrine vardığında, Memun Abbasî o hazreti büyük bir saygıyla karşıladı, yanına oturttu ve onu veliaht ilan etti.

Memun, dirhem ve dinar sikkelerini İmam Rıza'nın (a.s) adıyla bastırdı ve farklı bölgelere mektuplar göndererek imama biat etmelerini istedi. Bu süreçte Abbasilerin siyah kıyafetlerini çıkarıp Alevilerin yeşil kıyafetlerini giydi. [8] Hicri 202 yılında kızı Ümmi Hâbibe'yi o hazret ile evlendirdi. [9]

Memun kendi veliahtlığını Ali bin Musa el-Rıza'ya (a.s) verdiğinde siyah kıyafetler ve bayrakları yeşil renge çevirdi. Bu durum Haşimiler’e zor geldi ve Abbasileri de öfkelendirdi. Dediler ki, hilafet Beni Abbas hanedanından düşmanları olan Alevilere geçmiştir. Bu sebeple Memun'u halifelikten düşürerek İbrahim bin Mehdi’ye biat ettiler. Bu sırada Memun Irak'a doğru yola çıktı. [10]

Sünni tarihçilere göre, Memun Hicri 203 yılının Sefer ayında Tus şehrine geldi ve Sefer ayının bazı günlerini babası Harun'un mezarı başında geçirdi. Sefer ayının sonunda Hz. Ali el-Rıza (a.s) zehirli üzümü yedi ve şehit oldu. Memun onun cenaze namazını kıldı, babasının mezarının yanına defnetti ve onun için yas tuttu. [11]

İmam Rıza’nın (a.s) “neden şehit olduğu” konusunda “zehirlendiği” veya “üzümler yiyerek öldüğü” gibi farklı görüşler bulunmaktadır. Memun yeşil kıyafetlerle Bağdat'a girdiğinde, yeşil kıyafetleri atmalarını ve yerine yeniden siyah rengi giymelerini emretti. [12]

Sünni tarih metinlerindeki bilgilere göre, Memun'un İmam Rıza'yı (a.s) şehit etmek istediği planı açıkça görülmektedir. Çünkü Memun, İmam Rıza’ya (a.s) hiçbir zaman inanmamış ve güvenmemiş, aksine onu zorla Horasan'a getirtmiş ve “veliahtlık” bahanesi zorlaması ile yanında tutmuştur. Sonunda da o hazreti Hicri 203 yılının Sefer ayında 55 yaşında iken şehit etmiş ve o topraklarda defnetmiştir. [13]

Memun'un Ali bin Musa el-Rıza'yı (a.s) Merv'e Çağırmasının Hedefleri

Memun'un, İmam Rıza’yı (a.s) Horasan'a getirtmesinin nedenlerinden biri, onu Şiilerin ve Alevilerin dikkat merkezinden uzaklaştırmak ve bir nevi gözetim altında tutmaktı.

İmam Rıza (a.s), Emin ve Memun'un güç mücadelesi sırasında fırsattan yararlanmış ve Şiileri fikren örgütlemiş ve imametini onlara tanıtmıştı. İmam Rıza’nın (a.s) Medine'deki ve Şiiler arasındaki konumu Memun'u korkutmuştu ve bu yüzden onu Medine'den Merv şehrine getirtmişti.

O dönemde Şiiler o kadar çoğalmıştı ki Memun, İmam Rıza’nın (a.s) Şiilerin yoğun olduğu şehir ve bölgelerden geçmesine izin vermemişti. İmam Rıza’nın (a.s) kervanı Nişabur şehrine vardığında, Şiiler onu büyük bir coşkuyla karşılamış ve İmam Rıza (a.s) da bu uygun ortamda “Silsiletü’z-Zeheb” hadisini anlatarak imameti tevhidin tamamlayıcısı olarak göstermişti. [14]

Memun'un İmam Rıza’yı (a.s) Medine'den Horasan'a (Merv) getirtmeye ve onu “veliaht” ilan etmeye karar vermesinin bir başka nedeni de Aleviler tarafından yapılan isyan ve ayaklanmalardı. Bu durum Abbasiler için en büyük sorun haline gelmişti.

İsyanların çoğunu bastırmış olsalar ve Alevilere karşı çok acımasız davranmış olsalar da, Memun zamanında Basra, Kufe, Yemen, Vasıt, Medain ve diğer yerlerde Aleviler tarafından isyanlar çıkmıştı. [15]

Memun Abbasî, bu durumdan ve halifeliğini tehdit eden diğer sorunlardan kurtulmak için bir çözüm bulmak zorundaydı. Bu nedenle İmam Rıza’yı (a.s) “veliaht” ilan etme ve onu hükümete dahil etme planıyla Memun’un bu hedefi temin edilecekti. Zira o hazretin hükümete dahil edilmesiyle Aleviler silahsızlanacaktı. [16]

Memun bu planını açıkça ortaya koymuş ve Bağdat'taki Abbasilere gönderdiği bir mektupta amaçlarını belirtmişti. Mektupta, halifeliğini korumak ve güçlendirmek için İmam Rıza’yı (a.s) veliaht seçtiğini ve böylece insanları kendisine hizmet etmeye ve hükümdarlığına itaat etmeye çağırdığını söylemiştir. [17]

Bu nedenle Memun bu kadarı alıp, İmam Rıza’yı (a.s) Merv'e getirtip zahiri olarak olsa da “veliahtlığı” kabul ettirerek, Alevilerin bütün şehirler ve vilayetlerdeki isyanlarını bastırmıştır.

Diğer Sebepler

Tarihçiler, İmam Rıza’nın (a.s) şehadeti için Memun'un ondan duyduğu kin gibi başka nedenler de göstermektedirler.

Tabersi'ye göre, Memun'un İmam Rıza’yı (a.s) şehit etmesinin nedeni, İmam Rıza’nın (a.s) Memun'a karşı açıkça haklı olduğunu söylemesi ve çoğu durumda ona karşı çıkması onda kin oluşturuyordu. [18] Açıklandığı gibi “Memun'un İmam Rıza’yı (a.s) zehirlediği” konusunda Şia rivayetlerinde bir şüphe yoktur. [19]

İmam Ali bin Musa el-Rıza'nın (a.s) Son Anları

Eba Selt naklediyor ki, İmam Rıza (a.s) şehit olmadan bir gün önce bana “Harun'un kabrinin yanında defnedilmesi ve kabrinin kazılması” konusunda bazı şeyler söyleyerek tavsiyelerde bulundu ve şöyle buyurdu: "Ey Eba Selt! Yarın sabah bu zalimin yanına gideceğim. Eğer dışarı çıkıp başıma örtü çekersem benimle konuşma."

Eba Selt şöyle diyor: "Sabah olunca İmam Rıza (a.s) kıyafetlerini giydi ve mihrabında bekledi. Bu sırada Memun'un habercisi geldi ve İmam Rıza’yı (a.s) Memun'un sarayına davet etti. O hazret evden çıktı ve ben de onun arkasından gittim. Memun'un yanına vardığımızda kısa bir konuşmadan sonra Memun şöyle dedi: "Bu üzümlerden yiyin, bunlar en iyi üzümlerdir".

İmam Rıza (a.s) şöyle buyurdu: "Belki bunlardan daha iyi üzümler vardır, cennet üzümleri gibi." Sonra İmam Rıza (a.s) "Beni üzüm yemekten muaf tut" diye buyurdu. Ancak Memun, "Mecbursun, yemelisin" dedi. İmam Rıza (a.s) üç tane üzüm yedi ve salkımı yere attı. Memun'un yanından ayrıldı ve abasını başının üzerine çekti.

İmam Rıza’nın (a.s) daha önce buyurduğuna göre, İmam (a.s) evine girinceye kadar ben onunla konuşmadım. O da bana odayı kapatmamı söyledi ve kendisi yatağına uzandı..."

Bu uzun hadiste, "İmam Muhammed Taki'nin (a.s) babasının yanına gelmesi, babasının evladının yanında şehit olması, kefenlenmesi, defnedilmesi ve Memun'un onun pak bedeninin üzerine gelmesi" gibi konular anlatılmaktadır. [20]

------------

[1]- El-Usul minel-Kâfi, c.1, s.486.

[2]- Biharu’l-Envar, c.49, s.5 ve 7.

[3]- Hayatu’l İmam Musa bin Cafer (a.s), c.1, s.443.

[4]- İspatu’l Vasiyye, s.196.

[5]- İspatu’l Vasiyye, s.197.

[6]- İspatu’l Vasiyye, s.200.

[7]- Keşfu’l-Gumme, c.3, s.262.

[8]- İbnu’l-Enba fi Tarihi’l Hulefa, s.98.

[9]- El-Bidaye ven-Nihaye, c.10, s.249.

[10]- El-Bede ve’t-Tarih, c.6, s.110-111.

[11]- El-Bidaye ven-Nihaye, c.10, s.249.

[12]- El-Bede ve’t-Tarih, c.6, s.111.

[13]- Usulu Kâfi, s.486.

[14]- İmam Rıza'nın (a.s) Siyasi Hayatı, s.134 ve 135.

[15]- Taberi Tarihi, c.13, s.38-56.

[16]- İmamların (a.s) Siretinde Bir Yolculuk, s.208.

[17]- Uyunu Ahbarı’r-Rıza (a.s), c.2, s.167.

[18]- İ'lamu’l-Vera, c.2, s.80.

[19]- İmamların (a.s) Siretinde Bir Yolculuk, s.211.

[20]- Uyunu Ahbarı’r-Rıza (a.s) Tercümesi, c.2, s.594-598.