Bismillahirrahmanirrahim

Hicretin dördüncü asrının ilk yarısından bu yana bilginlerin çoğu İmam Mehdi’nin (a.f) Gaybetini sadece itikâdi olarak incelemişlerdir. Hâlbuki bu olayın tarihî yönü de vardır. Anlaşıldığı kadarıyla Gaybet Dönemi’yle İmametin yakın ilişkisi, bu konunun Şia kelâmının konularında yer edinmesi ve tarihî boyutlarının görmezlikten gelinmesine sebep olmuştur.

Bu konuyu tarihî açıdan ve kısaca birkaç itikâdi boyuttan ele almayı hedefliyoruz. On ikinci İmamın (a.f) Gaybet ortamına aşina olmak, vekâletin gizli örgütlenmesi; oluşumu ve bu örgütlenmenin tekâmül seyri ve Gaybet-i Sugra zamanındaki rolü, tarihî bakış açısının en önemli konularındandır.

On ikinci İmam’ın (a.f) ve Gaybet Asrının tarihini araştırmak için aşağıdaki kitaplardan faydalanılabilir:

a) Gaybet konusu hakkında yazılmış kitaplar;

b) Ricâl kitapları;

c) Tarihî kitaplar.

1. Gaybet Konusu Hakkında Yazılmış Kitaplar

Çok genel bir bakışla Gaybet hakkında yazılmış kitaplar tarihsel bakış açılarıyla üç gruba ayrılabilir:

a) Hicrî 260 Yılına Kadar Yazılan Kitaplar

İmamların (a.s) ashabı ve öğrencileri (260 h / 874 m) (İmam Askerî’nin (a.s) şehadeti) “el-Usulü’l-Erbaa Miye” (Dört yüz ilke) [1] ismiyle meşhur olan, yaklaşık dört yüz kitap yazmışlardır. Bu usul ve kitaplar dördüncü ve beşinci asırlarda Şia rivayetlerinin aslını teşkil etmekteydiler. Bunların bazıları Hz. Peygamber (s.a.a) ve İmamların (a.s) hadislerinden nakledilmiş olup, söz konusu bu kitaplarda İmam Mehdi’nin (a.f) gaybeti dile getirilmiştir. İmamiye Şia’sının dokuzuncu ve onuncu İmamı’nın (a.s) vekili Ali b. Mehziyar, Hasan b. Mahbûb ve Fazl b. Şâzân’ın aşağıdaki kitapları örnek gösterilebilir:

1- Ali b. Mehziyar Ahvazî

Ali b. Mehziyar Ahvazî, İmam Cevad’ın (a.s) çok yakın yardımcılarından olup, dokuzuncu ve onuncu İmam’ın (a.s) Ahvaz temsilcisi ve vekiliydi. Söz konusu bu şahıs “el-Melâhim” ve “el-Kaim” isimlerinde iki kitap geride bırakmıştır ve bu iki kitapta “İmam Mehdi’nin (a.f) gaybeti” ve “kılıçla kıyam etmesi” konusuna yer verilmiştir. [2] Sikatü’l-İslâm Şeyh Kuleynî ve Şeyh Sadûk, dokuzuncu ve onuncu İmam’ın (a.s) Ahvaz’daki vekil ve temsilcilerinden Ali b. Mehziyar’ın çocukları İbrahim ve Muhammed’in yazdıklarına dayanarak, İmamiyye’nin gizli faaliyetleri konusunda kullanılan önemli yöntemlere yer verilmiştir. [3]

2- Hasan b. Mahbûb

Hasan b. Mahbûb (ö: 224 h / 838 m) gaybet konusunda “Meşiyha” isminde bir kitap yazmıştır. Söz konusu bu kitapta Hasan b. Mahbûb, çoğunluğu İmamlara (a.s) ait olan hikâyelere yer vermiştir. Her ne kadar bu kitap, varlığını korumasa da İmamiye’nin kaynaklarında bu kitaptan yapılan nakiller mevcuttur. [4]

3- Fazl b. Şâzân

İmamiye’nin tanınmış âlimlerinden ve on birinci İmam’ın (a.s) saygı ve övgüsüne mazhar olan Fazl b. Şâzân “el-Gaybe” adı altında bir kitap yazmıştır. [5] Anlaşıldığı kadarıyla söz konusu bu kitabın konularının çoğu Hasan b. Mahbûb’un kitabından alınmıştır. [6]

Fazl b. Şâzân’ın İmam Askerî’nin (a.s) vefatından (h. 260 yılında) iki ay önce vefat etmesi hasebiyle Şeyh Tûsî’nin “el-Gaybe” kitabında yaptığı gibi daha sonraki yazarlar Fazl b. Şâzân’ın kitabına dayanmışlardır. Behaüddîn Telî’de (ö. 790 h / 1388 m) Fazl b. Şâzân’ın kitabının özeti olan “el-Gaybe” adı altında bir kitap yazmıştır. [7]

Mir Levhî’nin [8] “Kifayetü’l-Mehdi fî Ma’rifeti’l-Mehdi” ve Mirza Hüseyin Nurî’nin [9] “Keşfü’l-Estar” gibi kitaplarının Fazl b. Şâzân’ın “el-Gaybe” adlı kitabı üzerinden kaleme alındığı anlaşılmaktadır. [10]

b) Gaybet-i Sugra (Küçük Gaybet) Dönemi Boyunca Yazılmış Kitaplar

Gaybet-i Sugra Dönemi’nde ve o döneme yakın (239-260 h.) olarak yazılan kitaplar genelde önceki dönemlerde yazılmış kitaplar esasına göre kaleme alınmışlardır. Bu eserlerin yazarları genelde İmam Mehdi (a.f) vasıtasıyla yönlendirilen “Örgütsel Vekâlet Teşkilatı”nın gizli çalışmalarında yer almış mübelliğlerdi. Bu yazarlar, çokça telifin olduğu o günlerde tarihî kitaplarda bulunamayacak ölçüde önemli bilgileri kayıt altına almışlardır. Örnek olarak aşağıdaki kitaplara işaret edilebilir:

1- İbrahim b. İshak Nihavendî’nin Telifi “el-Gaybe”si

İbrahim b. İshak Nihavendî (ö. 286 h / 899 m) 262 h / 876 m yılında Bağdat’ta On ikinci İmam’ın (a.f) Naipliği iddiasında bulundu. [11] Söz konusu bu şahıs “Gulat” bakış açısını yansıtan bir kitap yazdı. Daha sonraları Nu’manî (ö. 360 h / 970 m) kitabındaki bilgileri Nihavendî, “el-Gaybe” adlı meşhur kitabında geniş ölçüde yer verdi. [12]

2- Abdullah b. Cafer Himyerî’nin Telifi “el-Gaybetü ve’l-Hayre”si

Himyerî 293 h / 905 m yılından sonra vefat etmiştir. Himyerî, on birinci ve on ikinci İmam’ın yakın yardımcılarından olması ve Gaybet-i Sugra zamanında İmam Mehdi’nin (a.f) birinci ve ikinci Naiplik görevini üstlenmesi hasebiyle kitabı çok önemlidir. Maalesef bu kitaptan hiçbir eser kalmamıştır.

3- “el-İmametü ve’l-Tebsıretü mine’l-Hayre”

Bu kitap İbn-i Bâbeveyh’in (329 h / 940 h) telifi olan bu kitap da ortadan kaybolmuştur; oysaki Bâbeveyh’in oğlu Şeyh Sadûk (ö. 382 h / 991 m) ve Şeyh Tûsî (ö. 460 h / 1068 m) bu eserden çokça yararlanmışlardır. [13]

4- Sikatü’l-İslâm Kuleynî’nin Telifi “el-Kâfî”

Sikatü’l-İslâm Kuleynî (ö. 329 m / 1068 h) [14] çok değerli “el-Kâfî” kitabının önemli bir bölümünü “el-Hücce” adı altında gaybet meselesine has kılmıştır. Kuleynî, ele aldığı konularla Hicrî 260-329 yılları arasında “gaybet” hakkında önemli bilgilere yer vermiş ve bu dönemlerde on ikinci İmam’ın (a.f) sefirlerine vurgu yaparak onların rollerini temellendirmiştir.

Kuleynî, bu çok değerli kitabında Ma’sûm İmamlar’a (a.s) dayandırdığı çeşitli hadislerle on ikinci İmam’ın (a.f) gaybet konusunu kaydetmiştir.

Kuleynî, bu konuları Hasan b. Mahbûb (ö. 224 h / 838 m); Abdullah b. Yakub Usfurî (ö. 250 h / 864 m); Hasan b. Suma’a (ö. 263 h / 877 m) gibi “Vâkıfiyye” ve “İmamiyye” gibi çok eski yazarlardan rivayet etmiştir. Hatırlatılması gerekir ki on ikinci İmam’ın (a.f) vekilleri hakkındaki temel bilgiler, Sikatü’l-İslâm Kuleynî’nin “el-Kâfî” kitabında yer almaktadır.

c) H. 329 Yılından Sonra Gaybet Konusunda Yazılan Kitaplar

H. 329 yılında Gaybet-i Sugra hadisesinin kendini göstermesi, İmamiye Şia’sının tarihinde yeni bir dönemin temellerini oluşturmuştur.

İmam Mehdi’nin (a.f) gaybetinin uzun olması ve yeni şüphelere cevap vermek için önceden yazılmış kitaplardan daha farklı eserlere ihtiyaç vardı. Bu sebeple Şia âlim ve fakihleri bu konu ile ilgili önemli eserler kaleme almış ve bizlere miras bırakmışlardır.

Gaybet konusunda bu dönemde yazılmış kitapların İmamiye Şia’sının esasını oluşturduğu söylenebilir. O eserlerden beş tanesi şunlardan ibarettir:

1- Nu’mânî’nin (ö. 360 h / 970 m) Telifi “el-Gaybe”si

“İbn-i Ebi Zeynep” ve “Nu’mânî” olarak tanınan Muhammed b. İbrahim b. Cafer, Vasıt şehri köylerinden birisi olan “Nu’mânîye” ahalisindendi.

Nu’mânî, Bağdad’a hicret etti ve Sikatü’l-İslâm Kuleynî ve İbn-i Ukde’nin (ö.333 h / 944 m) gözetimi altında hadis ilmini öğrenerek İmam Askerî’nin (a.s) şahadetinden sonra “el-Gaybe” ismindeki kitabını yazdı. Nu’mânî yazdığı bu kitabında Hz. Peygamber (s.a.a) ve İmamların (a.s) ön gördüğü hadisleri naklederek, İmam Mehdi’nin (a.f) gaybetinin gerekliliğini ispat etmeye çalıştı; itikâdi bakış açılarını dikkate almaksızın bu konuda daha önce kitap yazan yazarların görüşlerinden faydalandı.

Mes’ûdî’den sonra (ö. 345 h / 956 m) Kuleynî’nin kitabından İmamlara (a.s) ait hadisleri ilk kez tefsir eden birisi olması hasebiyle Nu’mânî’nin kayda değer bir önemi vardır. Söz konusu bu hadisler, İmam Mehdi’nin (a.f) iki gaybeti olacağı gibi, çok önemli bir meseleye işaret etmektedir.

Nu’mânî kısaca gaybete değindikten sonra Hicrî 329 yılına kadar devam eden on ikinci İmam’ın (a.f) dört Naib’ini açıklamaktadır. İkinci gaybet de dört Naib’in vefatından sonra başlamaktadır. [15] Nu’mânî’nin Gaybet tefsiri, “gaybet” konusunda daha sonraki İmamiye Şia’sının temel eserlerinden sayılmıştır. [16]

2- Şeyh Sadûk’un Telifi (ö. 381 h./ 991 m.) “Kemâlu’d-dîn ve Temâmu’n-Ni’me”

“Şeyh Sadûk” olarak tanınan Muhammed b. Ali Bâbeveyh, adı geçen kitabında “gaybet” konusunu işlemiştir. Yazar kitaptaki bilgileri Hicrî 260 yılından önce yazılan Şia’nın temel kaynaklarından aldığı için Şia mezhebinde önemli bir yere sahiptir. [17]

Şeyh Sadûk’un babası büyük fakihlerden ve İmam’ın (a.f) Kum şehrindeki vekili olması sebebiyle İmam’ın (a.f) vekilleriyle aralarında geçen bilgileri elde etti. O, bu kitabı yazmasındaki hedefini açıklarken şöyle diyor: “… Bir gece rüyamda İmam Mehdi’nin (a.f) Kâbe’nin yanında durduğunu gördüm. Selam verdim. Selamımın cevabını vererek şöyle buyurdu: Neden üzüntünün giderilmesi için “gaybet” hakkında bir kitap yazmıyorsun?

Şöyle dedim: Ey Rasulullah’ın oğlu! Ben sizin gaybetiniz hakkında birkaç kitap yazdım.

İmam (a.f) şöyle buyurdu: Hayır, ben o konuları demedim zaten; gaybetim hakkında bir kitap yaz ve bütün peygamberlerin gaybetlerini naklet.

Sonra kayboldu. Tedirgin bir şekilde uyandım ve sonra güneş çıkıncaya kadar ağlayarak dua ettim. Sabah olduktan sonra Allah’ın velisi ve hüccetinin emrini yerine getirmek için bu kitabı yazmaya başladım. [18]

“Kemâlu’d-dîn ve Temâmun-Ni’me” kitabı, ansiklopedik mahiyette bir hadis mecmuasıdır ve bu kitap, İmam Mehdi’nin (a.f) hakkında değişik konuları içermektedir.

3- Şeyh Müfid’in (ö. 413 h / 1022 m) Telifi “el-Fusulü’l-Aşeretü fî’l-Gaybe”

“Şeyh Mufid” olarak tanınan Muhammed b. Muhammed, İmamiyye Şiası’nın taklit mercilerindendir. Gaybet hakkında akidevî konuların derinlik kazanması sebebiyle Şeyh Mufid, İmam’ın (a.f) gaybetini savunmak için beş makale yazmanın yanında “el-Fusulü’l-Aşeretü fî’l-Gaybe” kitabını kaleme aldı. Çok değerli bu kitapta Hicrî 260 yılından önce on ikinci İmam’ın (a.f) tarihî gaybet koşullarını içeren bilgiler sunulmuştur.

4- Şeyh Müfid’in Telifi “el-İrşâd”

Şeyh Mufid, bu kitabında hadis naklederken Kuleynî ve Nu’mânî’nin yöntemini takip etmektedir. O, kitabında her şeyden önce İmam Mehdi’nin (a.f) varlığını kanıtlamış ve daha sonra “ömrünün normal insanlardan çok daha fazla olması” konusunu yorumlamıştır.

Şeyh Mufid’in “el-İrşâd” kitabında on ikinci İmam’ı (a.f) ele almasının yanısıra, diğer İmamlar’a da (a.s) değindiğinin hatırlatılmasında yarar vardır.

5- Şeyh Tûsî’nin (ö. 460 h / 1067 m) Telifi “el-Gaybe”

“Şeyhu’t-Taife” ve “Şeyh Tûsî” olarak bilinen ve Şia âlimlerinden olan Muhammed b. Hasan Tûsî, eserlerinde İmam Mehdi’nin (a.f) gaybetini söz konusu etmiştir. Şeyh Tûsî’nin “gaybet” konusunda en önemli eseri olan “el-Gaybe” kitabında İmam Mehdi’nin (a.f) gaybetini hem aklî ve hem de naklî delillerle kanıtlamıştır.

Şeyh Tûsî, Ahmed b. Nuh Basrî’nin “Ahbâru’l-Vukela el-Erbaa” adlı eserinden güvenilir ve sağlam tarihî delilleri naklederek İmam’ın (a.f) dört vekilinin gaybet dönemindeki faaliyetlerinden bahsetmiştir; ancak günümüzde bu eser elde bulunmamaktadır. Şeyh Tûsî’nin bu eseri, daha sonraki İmamiyye yazarlarının on ikinci İmam’ın (a.f) gaybeti hakkında temel kaynağı olmuştur. Merhum Meclisî (ö. 1111 h / 1699 m), bu kitaptan çokça faydalanmıştır.

2. Ricâl Kitapları

Ricâl kitapları, ravi ve hadis toplayan âlimlerin ilmî tarihçelerini ve bu âlimlerin her birinin itikâdi ve siyasî güvenilirlik ölçülerini belirtmesi açılarından on iki İmam’ın (a.s) siyasî tarihînin araştırılması için aslî kaynaklardan birisidir. Bu kitap ve kaynaklar okuyucuyu Gaybet-i Sugra döneminde vekillerin İmamlar’la, İmamlar’ın takipçileriyle ve özellikle vekillerin İmamiyye âlimleriyle olan bağlarını incelemeye yardımcı olur.

İmamiyye âlimleri, dördüncü ve beşinci asırlarda dört ricâl kitabı oluşturmuşlardır ki bunların isimleri şöyledir:

1. “Ma’rifetü’n-Nâkilîn ani’l Eimmeti’s-Sâdıkîn”, müellif: Muhammed b. Ömer Keşşî.

2. “el-Fihrist”, müellif: Şeyh Tûsî.

3. “er-Ricâl”, müellif: Şeyh Tûsî.

4. “Fihristu Esmai Musannafi’ş-Şia”, müellif: Ahmed b. Ali Necaşî (ö. 450 h /1058 m).

3. Tarih Kitapları

Genel tarih kaynaklarında bu alanda pek çok konu vardır ve biz burada bazı tarih yazarları ve eserlerine işaret edeceğiz:

Taberî (ö. 310 h / 922 m) Gaybet-i Sugra Dönemi’nde yaşamıştır.

“Tarih-i Taberî” ismiyle meşhur olan “Tarihu’r-Rusul ve’l Muluk” adlı eseri on ikinci İmam’ın (a.f) vekillerinin faaliyetleri hakkında her türlü bilgiden yoksundur. “Tarih-i Taberî”nin bu tür bilgilerden yoksun olması on ikinci İmam’ın (a.f) vekillerinin faaliyetlerinin gizliliğinin göstergesi olabilir. Hâlbuki Taberî “Karamita” ve İsmailiyye” gibi Şia gruplarının Hicrî 296 / Milâdî 908 yılında hükümet kurma faaliyetlerini takip eden birisidir.

Yine Taberî “Mehdi-i Kaim” hakkındaki Nebevî hadislerin gaybet süresi boyunca bu gruplar vesilesiyle güce ulaşmak için ne ölçüde işlerliğe sahip olduğu konusunu takip eden birisiydi.

Mes’ûdî (ö. 346 h.) Gaybet-i Kubra Dönemi’nde yaşayan yazarlardan olup Abbasîlerin İmamlar’a (a.s) ve onların takipçilerine karşı düşmanlık güttüklerine değinmiş ve bu siyasetin etkilerinin Büyük Gaybetin oluşmasına sebep olduğunu belirtmiştir. Mes’ûdî’nin bu konu ile ilgili görüşlerine “Murucu’z-Zehep”, “et-Tenbihu ve’l-Eşraf” ve “İsbâtü’l-Vasiyye” adlı eserlerinden ulaşılabilir.

İbn-i Esir “el-Kâmilu fî’t-Tarih” adlı eserinde on birinci İmam’ın (a.s) vekillerinin arasındaki ayrılık ve ihtilaflarla alâkalı faydalı bilgiler vermiş ve bu bağlamda “gulat” ve özellikle Şalmaganî’nin rolüne değinmiştir.

Bu aslî ve birinci dereceli kaynaklar bir tarafa, muasır dönemlerde ve muasır dönemin son onlu yıllarında da Gaybet, Gaybet tarihî ve on ikinci İmam’ın (a.f) siyasî yaşamını inceleyen övgüye değer kitaplar yazılmıştır ki bu kitaplar, söz konusu İmam’ın (a.f) siyasî tarihi ve “Gizli Vekâlet” yapısının tarihî hakikatlerini açıklığa kavuşturulmasında çok önemli rol oynayabilir. Burada bu kitaplardan bazılarına işaret edilmektir:

1. Ayetullah Safî Gulpayigânî’nin telifi: “Müntehabu’l-Eseri fî’l-İmami’s-Sânîaşer”

2. Seyyid Muhammed Sadr’ın telifi: “Tarihu’l-Gaybeti’s-Sugra”

3. Seyyid Muhammed Sadr’ın telifi: “Tarihu’l-Gaybeti’l-Kubra ” [19]

4. Dr. Casim Hüseyin’in araştırma ve telifi: “Tarih-i Siyasî-yi Gaybet-i İmam-i Devazdehom (a.s).

S. Mecid TABATABAÎ

------------

[1]- Şeyh Ağa Bozorg Tahranî, ez-Zeriatü ilâ Tesanifi’ş-Şia, c.2, s.125-168; Cafer Sübhanî, Külliyatü fî İlmi’r-Ricâl, s.465-468; Haşim Ma’rufî’l-Hasenî, el-Mebadiyü’l-Ammeti li’l Fıkhi’l Caferî, s.72-76.

[2]- Ahmed b. Ali Necâşî, Ricâl-i Necâşî, s.191; Şeyh Tûsî, el-Müfehrest, s.216.

[3]- Dr. Casim Hüseyin, Tarih-i Siyasî-yi Gaybet-i İmam-i Devazdehom (a.f), s.22.

[4]- Dr. Casim Hüseyin, Tarih-i Siyasî-yi Gaybet-i İmam-i Devazdehom (a.f), s.23.

[5]- Ricâl-i Necâşî, s. 191; el-Fihrist, s.226.

[6]- Safî Gülpâyigânî, Müntahabü’l-Eseri fî’l-İmami’s-Sânîaşer (a.s), s.467.

[7]- ez-Zeriatü ilâ Tesanifi’ş-Şia, c.20, s.201.

[8]- Hicrî on birinci asırda vefat etmiştir.

[9]- Hicrî 1320 yılında vefat etmiştir.

[10]- Müntehabü’l-Eser, s.467; ez-Zeriatü ila Tesanifi’ş-Şia, c.16, s.82; Tarih-i Siyasî-yi Gaybet-i İmam-i Devazdehom (a.s), s.23.

[11]- Allame Meclisî, Bihâru’l-Envâr, c.51, s.300.

[12]- Tarih-i Siyasî-yi Gaybet-i İmam-i Devazdehom (a.s), s.24.

[13]- Tarih-i Siyasî-yi Gaybet-i İmam-i Devazdehom (a.s), s.24.

[14]- el-Kâfî’nin basılmış nüshalarının ilk sayfasında Kuleynî’nin 328 h veya 329 h yılında öldüğü hakkında tereddüt edilmiştir.

[15]- Nu’mânî, el-Gaybe, s.91-92.

[16]- Tarih-i Siyasî-yi Gaybet-i İmam-i Devazdehom (a.s), s.25.

[17]- Şeyh Sadûk, Kemâlu’d-Dîn ve Temâmu’n-Ni’me, s. 19.

[18]- Şeyh Sadûk, Kemâlu’d-Dîn ve Temâmu’n-Ni’me, Mukaddime.

[19]- Son zamanlarda her iki kitap da Farsça’ya tercüme edilmiştir.