Diğer ilim dallarında olduğu gibi nazım ve nesirde güçlü kalemi ve üstün yeteneği olan seyyid Razi, kelamın emiri Hz. Ali'nin sözlerinin fasih uslubuna hayran kalmış ve ona gönül vermiştir; bu yüzden ona Nehc-ül Belağa (fesahat ve belağat yolu) adını vermiştir.

Nehc-ül Belağa öyle bir kitaptır ki, alfabetik sırasına göre "A"dan "Z"ye kadar üzerinde ilahi öğretilerin her biri hakkında bu kitapta araştırma yapılsa, her biri her dala ait ana ilkelerin burada açıklanmış olduğu görülür. Öyle ilkeler ki, "Kökü sabit ve dalları ise göktedir, rabbinin izniyle her an yemişini verir."

Nehc-ül Belağa’da hakkında açıklama bulunan mevzular:

Örneğin: Evvel, âhîr, insan, iman, imamet, burhan, best, tövbe, sevap, cesed, cisim, cela, ceza, hak, hesap, hicap (perde), hareket, habt, hatm, halk (yaratılış), dua, dünya, rabb, resul, ruyet (görme), Rev'u (korku), rızık, rıza, züht, ziyğ, zeval, zikir, sermed, sebat, sem'ı, saadet, şekavet, şan, suret, sabır, sırat, zalalet (dalalet), taleb, tâat, tarık, tumanine, taharet, zıll (gölge), zuhur, zulüm, adalet, ilim, amel, irfan, a’mâ, gâyb, gaflet, gufran, gına, fikr, fiil, fuad, kaza, kader, kalp, kapz, kavl, kitap, kelam, leyl, lika, mevt, melek, nur, nübüvvet, nefs, vucud, vahdet, vech, vahy, velayet, vezn, takva, himmet, hidayet, hicret, yevm, yakza, yakin vb. Bu gibi konular ister Nehc-ül Belağa'da olsun ve ister Emir-ul Müminin Hz. Ali'nin diğer sözlerinde, her biri hakkında önemli kaynaklar bulunmaktadır. Nitekim, irfan ve felsefe üstadları bu konularla ilgili değerli kitaplarında İmam Ali'nin (a.s) sözlerine istinad etmektedirler.

Hz. Alİ'nin (a.s) buyrukları hakkında Molla Sadra’nın sözü:

Mesela; Molla Sadra, Esfar kitabının ilahıyat bölümünde vacib-ul vücudun sıfatlarının O’ndan ziyade oluşunu reddederken, başka bir deyişle kemaliyet sıfatlarının Allah Teala'nın zatıyla aynı olduğunu söylerken Nehc-ül Belağa'nın birinci hutbesine dayanarak şöyle diyor:

"Mevlamız, imamımız, ariflerin mevlası ve muvahhidlerin imamının -Emir'ul Müminin Ali'nin- sözlerinde Allah Teala'nın sıfatlarının zatına ziyade oluşunu en açık bir şekilde reddetmiş ve meşhur hutbelerde şöyle buyurmuştur: "Dinin evveli O’nu tanımaktır ve O’nu tanımanın kemali ise O’nu tasdik etmektir, tasdik edişin kemalı onu bir bilmektir..."[1]

Yine, Ehl-i Sünnet ve Şia'dan diğer kişiler, asr-ı saadetten bugüne kadar teliflerinin çeşitli dallarında, edebiyat ilminden irfana kadar Allah'ın o büyük velisi ve varlıkların imamından bereketlerini alıyor ve onu kaynak gösteriyorlar ki, onlardan bir grubunu nakletmek için geniş bir müstakil kitaba gerek vardır.

Hz. Ali'nin (a.s) ilahî ilimden kaynaklanan, risalet meşalesinin nurundan bir kıvılcım ve imamet bahçesinin kokusundan bir üfürülüş olan sözlerinin makam ve mevkisinin yüceliği sonucu kendi zamanından bugüne kadar büyük alimlerden bir çokları buyruklarını toplamak için büyük gayret sarfetmişlerdir. Biz bunlardan bir kısmının ismini nakledeceğız:

Ubeydullah b. Ebi Rafi’:

Şeyh Tusi (r.a) ö. 460 h.k. “Fihrist” kitabında buna yer vermiş ve şöyle yazmıştır: “Emir-ul Müminin’in (a.s) katibi olan Ubeydullah b. Ebi Rafi (r.a) Hz. Ali’nin (a.s) yargılarını toplamıştır. Bunu bize Ahmed b. Abdun kendi senediyle Muhammed b. Ubeydullah b. Ebi Kafi’den ya da babasından o da ceddinden (büyük babasından) o da Hz. Ali’den (a.s) geniş ve ayrıntılı bir şekilde naklederek bu kitapta kaydetmiştir.

Zeyd b. Veheb-i Cuheni Muhadram:

Şeyh Tusi, adı geçen kitabında konuyla ilgili olarak şöyle demektedir: Zeyd b. Vebeb, Hz. Emir-ul Mü’minin Ali’nin (a.s) Cuma ve bayram hutbeleri ile diğer toplantılarda yaptığı konuşmalarını bir kitapta toplamıştır. Bunu Ahmed b. Muhammed kendi senediyle Ebu Mihnef Lut b. Yahya’dan o da Ebu Mensur Cuhani’den o da Zeyd b. Veheb’den nakletmiştir.”

Künyesi Ebu Süleyman Cuhanî Kufî Muhadram olan Zeyd b. Veheb, hem cahiliyet, hem de İslam’ın zuhurunu görmüş birisidir. Zeyd, Resulullah (s.a.a) hayattayken iman etti. Ancak Resulullah’ı (s.a.a) görmek istemesine rağmen Hz. Resulullah (s.a.a)’ın irtihali yüzünden bu arzusuna kavuşamadı. Bunun için Zeyd’i sahabe olarak kabul etmeyip tabiinden saymışlardır. Tabiinin büyüklerinden olan Zeyd, Hicri 96.da vefat etmiştir. Şeyh Tusi’nin senetleri kendi döneminde Ubeyd ve Zeyd’in kitaplarının mevcut olduğunu ve dolayısıyla bu ikisinin Hz. Ali’nin (a.s) hutbe ve hükümlerini toplayan ilk kişi olduğunu göstermektedir.

Muhammed b. Kays-ı Beceli:

Hz. Ali’nin (a.s) verdiği hükümleri toplayıp rivayet edenlerden Ubeydullah b. Ebi Rafi’den sonra, Hz. İmam Muhammed Bâkır’ın (a.s) ashabından olan Muhammed b. Kays-i Beceli’yi sayabiliriz.

Şeyh Tusi, Muhammed b. Kays-ı Beceli hakkında şöyle demiştir: Muhammed b. Kays-ı Beceli’nin Hz. Ali’nin (a.s) yargılarını (verdiği hükümleri) içeren bir kitabı vardır. Bu konuyu bize aralarında Muhammed b. Muhammed b. Nu’mani’nin bulunduğu bir topluluk nakletmiştir.

İbrahim b. Hakem-i Fazari:

Zeyd bin Veheb-i Cuhani’den sonra 180’li yıllarda yaşayan İbrahim b. Hakem b. Zahir-i Fezari’yi, Hz. Ali’nin (a.s) hutbelerini bir araya toplayanlar arasında sayabiliriz. Şeyh Tusi “Fihrist” adlı kitabında şöyle demiştir: Tefsir sahibi Ebu İshak İbrahim b. Hakem b. Zahir-il Fezari, Suddi’nin nakline göre Melahim ve Hz. Ali’nin (a.s) hutbeleri adlı kitapları tasnif etmiştir.

Esbeğ b. Nubate:

Hz. Ali’nin (a.s) sırdaşlarından, Malik Eşder’in ahitnamesinin ve Muhammed b. Hanefiyye’ye olan vasiyetinin ravisidir.

Şeyh Tusu’nin “Fihrist” kitabında konuyla ilgili olarak şöyle demiştir: “Esbeğ b. Nubate (r.a), Hz. Ali’nin (a.s) sırdaşlarındandı. Hz. Ali’den (a.s) sonra da bir müddet yaşadı ve Hz. Ali’nin (a.s) Malik’i Mısır’a vali tayin ettiğinde yazdığı ahitnameyi ve Muhammed b. Hanefiyye’ye vasiyetini nakletmiştir. Bu ahitnameyi Ebu Ceyyid oğlu Muhammed b. Hasan’dan kendi senediyle Sa’d b. Tarif’den, o da Esbeğ b. Nubatet-il Mecaşii’den şöyle rivayet etmiştir: “Emir-ul Mü’minin Hz. Ali (a.s), oğlu Muhammed b. Hanefiye’ye şöyle bir vasiyetname yazmıştır....”

Malik Eşter’in Ahitnamesi’nin Hz. Ali’ye (a.s) Ait Oluşu Bir Gerçektir.

Şeyh Tusi’nin sağlam beyanı ve kaydettiği senet ahitname hakkında söylenen diğer sözlerin delilsiz bir söylenti olduğunu gösteriyor. Eski İran’ın büyüklerinden olan Erdşir’in ahdinde şöyle demiş: Bozurgmihr’in, falan ahidnamesindeki bazı tabirlerinin Malik’in ahitnamesinin falan tabiriyle benzerliği var. Belki de bu ahitname Hz. Ali’nin adına vuruluyor. Amirlerin vali ve komutanlarına yazmış oldukları ahitnamelerde çok yakın benzerlikler olabilir. Ama bu benzerlik Malik’e yazılan mektubun Hz. Ali’nin (a.s) inşası olmamasına sebep teşkil etmez. Biz “Erdşir” ve Bozurgmihr” gibi düşünürlerin güzel sözlerinin olduğunu kabul ediyoruz. Ancak, Hz. Ali’nin (a.s) buyruklarıyla onların sözleri çok farklıdır.

Güzellik satıcıları ortaya çıkmış olsalar da

Kimse benim yarim gibi olamaz güzellik ve tatlılıkta.

“Deaim-ul İslam”da bu ahitnameyi Hz. Resulullah’dan (s.a.a) rivayet etmiştir. Mezkur vasiyyetnameyi rahmetli Seyyit Râzi, Nehc-ul Belağa’nın ikinci kısmında: Bunu, İbn-i Şu’be de Tuhaf-ul Ukul’da nakletmiştir.

Marhum Kuleyni, Kâfi kitabının “Nikah” babînın 19. bölümünde bu vasiyyetin son kısmını iki rivayetle nakletmiş ve ikinci rivayette şöyle tasrih etmiştir: “Bu mektubu Hz. Ali (a.s), oğlu Muhammed’e yazmıştır.” Bunun senedi Şeyh Tusi’nin “Fihrist” adlı kitabında getirmiş olduğu senetle aynıdır. Zira her ikisinin de senedi şöyledir: “Cafer b. Muhammed el-Hüseyni, Ali b. Abduk es-Sufi’den, o da Hasan b. Tureyf’den, o da Hüseyin b. Elvan’dan, o ise Sa’d b. Tureyf’den, o da Esbeğ b. Nubate’den ve o da Hz. Emir-ul Müminin Ali’den (a.s) nakletmiştir. Ayrıca bu konu hakkında Bihar-ul Envar, c.17, s.56’ya müracaat edilebilir.

İsmail b. Mihran:

İsmail b. Mihran b. Muhammed b. Ebi Nasr Zeyd’is-Sukunî. Şeyh Tusi (r.a) “Fihrist” kitabında bu konuda şöyle yazıyor: “O, İmam Rıza’yı (a.s) görmüş ve ondan hadis rivayet etmiştir. Onun bir çok kitabı vardır; onlardan birisi de “Hz. Ali’nin (a.s) Hutbeleri” adlı kitaptır.”

Ebu İshak İbrahim Kummi:

Şayh Tusi (r.a) onun hakkında “Fihrist” kitabında şöyle demiştir: “O, İmam Rıza (a.s) ile mulakat etti; onun eserlerinden en meşhuru “Kitab’un-Nevadir” ve “Hz. Ali’nin (a.s) Yargıları” adlı iki kitaptır. Bunu bize kendi ashabımızdan bir gurp nakletmiştir.”

Salih b. Ebi Hammad Razî:

Değerli İslam alimi Necaşi (ö.405 h.k.) “Rical” kitabında onun hakkında şöyle yazmıştır: “O, Ebu Hasan Askeri (a.s) -İmam Ali Naki- ile mulakat etmiştir. Onun bir çok eseri vardır. Bunlardan birisi de “Hz. Alin’nin Hutbeleri” adlı kitabıdır.

Hişam-ı Kelbî (ö.206):

Onun adı Hişam b. Muhammed b. Saib-i Kelbi’dir. İbn-i Nedim “Fihrist” adlı kitabında Muhammed b. Saib’in h. 146’da vefat ettiğini, İmam Cafer-i Sadık’ın (a.s) zamanında yaşadığını ve büyük bir alim olduğunu yazmaktadır.

Bu konuda Necaşi de şöyle yazmaktadır: “O bizimle aynı mezhebtendir. Onun hakkında meşhur bir hadiste şöyle nakledilmiştir: Ben çok kötü bir hastalığa tutulmuştum. Bu yüzden bildiğim her şeyi unutmuştum. Cafer b. Muhammed’in (a.s) yanına vardım ve bana bir bardakta su verdi ve bildiklerime yeniden kavuştum. Onun bir çok eseri vardır. Onlardan birisi de “Hutbeler” adlı kitabıdır.

İbn-i Nedim, Necaşi’nin “Hutbeler”den maksadının Hz. Ali’nin (a.s) hutbeleri olduğunu vurgulamıştır. Yine Hişam’ın hicri 206’da vefat ettiğini söylemiştir.

İbrahim Nihmî ve Medaini:

Ebu İshak İbrahim b. Süleyman Nihmi Kufe’lidir. Necaşi (r.a) “Rical” kitabında ve Şeyh Tusi (r.a) “Fihrist” adlı kitabında onun bir çok eseri olduğunu ve bu cümleden “Hitabeler” adlı kitabını zikretmişlerdir.

Hz. Ali’nin (a.s) hutbelerini toplayanlardan biri de meşhur tarihçi Medaini’dir. İbn-i Nedim “Fihrist” adlı kitabında şöyle diyor: “Ebul Hasan Ali b. Muhammed Medaini h.k. 225’de doksan üç yaşında vefat etmiştir”.

Hansari de “Ravza” kitabında şöyle diyor: Ahbari olan Ebul Hasan el-Medaini’nin hadis ve tarih kitapları vardır. Kitaplarının sayısı 200’ün üzerindedir. Bunlardan birisi de “Hz. Ali’nin (a.s) Hutbeleri”dir. İbn-i Nedim’in Mısır baskılı “el-Fihrist” adlı kitabında, Medaini’nin kitaplarını sıralarken iki yerde “Hz. Resulullah’ın (s.a.a) Hutbeleri” diye geçmiştir. İkincisi Hz. Ali’nin (a.s) hutbeleri olması gerekir.

Abdulaziz Celvedi:

Abdullaziz b. Yahya b. Ahmed b. İsa Celvedi Hz. Ali’nin (a.s) hutbelerini, vazlarını, mektuplarını, yargılarını, dualarını ve ona nisbet edilen şiirleri bir araya toplamıştır. Dedesi İsa Celvedi, Ebu Cafer İmam Muhammed Bâkır’ın (a.s) ashabındandır. Necaşi (r.a) onun hakkında “Rical” kitabında şöyle diyor: “Onun bir çok kitabı vardır; çoğu kimseler bu kitapları zikretmiştir. “Hz. Ali’nin Mesnedi, Hz. Ali’nin Hutbeleri, Vaazları, Yargıları, Mektupları, Duaları, ve Şiirleri” adlı eserler onun kitaplarındandır. Necaşi, onun Hz. Ali (a.s) hakkında yazdığı kitaplar arasında yukarıda zikrolunanlardan başkasını da nakletmiştir.

Ben, Hz. Ali’ye (a.s) nisbet edilen şiirlerin hepsini kaynaklarıyla beraber “Minhac-ul Beraet” adlı Nehc-ul Belağa’nın şerh’inin tekmilesinde yazmışım, c.1, s.306-315.

Buna göre bir çok divanlarda olan şiirler Hz. Ali ‘den (a.s) naklolan rivayetlerin metninden alınmadır. Şairler bunları şiir kafiyesine sokmuşlardır. Bundan dolayı da bu şiirleri o imam’a nisbet ediyorlar. Mesela, “Ey Hemdanlı Haris, kim ölürse görür beni” gibi Haris-i Hemdani’ye buyrukları Seyyit Himyeri tarafından şiire dökülmüştür. Bu konuyu Şeyh Mufid (r.a) (ö.413 h.k) Emali’sinin birinci oturumunda nakletmiş ve daha sonra şöyle demiştir: “Cemil b. Salih diyor ki: Bu şiiri Ebu Haşim Seyyit Himyeri bana okudu.”

Yine oğlu imam Hasan ve İmam Hüseyin’e (a.s) nasihatlarını şairler dile getirmiş ve başlı başına divanlar yazmışlardır. Sözlerin kökü ve kaynağı Ali (a.s) olduğundan dolayı şiirlerini Hz. Ali’ye (a.s) nisbet etmişlerdir. Ama bu şiirlerin metniyle İmam’ın hitabeleri, vaazları, hikmetli sözleri vb... fesahat, belağat ve bedî bakımından bu şiirlerle çok farklıdır; bu da sözkonusu şiilerin nazmının Ali aleyhisselama ait olmadığını gösterir. Evet Hz. Ali’ye (a.s) isnad edilen şiirler arasında savaş meydanlarında okunan şiir ve recezlerin ona ait olduğu uzak bir ihtimal değildir. Zira araplarda pehlivanlar savaş meydanlarında böyle şiirler okurlardı.

Bir de Ali b. Ebi Talib-i Kırvani’nin şiirleri Hz. Ali’ye (a.s) nisbet edilmiştir. Bu da isim benzerliğinden kaynaklanmış olsa gerek.

Abdulazim Hasanî:

Hz. Abdulazim b. Abdullah Hasani Alevi (a.s) “Rey” kentinde Şecere camisinde medfundur. Hz. Ali’nin (a.s) Hutbeleri adlı bir kitap te’lif etmiştir. İmam Rıza (a.s) onun ziyareti hakkında şöyle buyurmuştur: “Her kim onu (Hz. Abdulazimi) ziyaret ederse cennet ona farz olur.”

Necaşi “Rical”inde ve Allame “Hulasa” kitabında onun böyle bir kitabı olduğuna tasrih etmişlerdir.

İbrahim Sakafî:

İbrahim b. Muhammed b. Said-i Sakafi Kufi (ö.283) Muhtar b. Ebi Ubeyde Sakafi’nin amcası Sa’d b. Mesud Sakafi’nin soyundan gelmiştir. Necaşi Rical’de şöyle diyor: “Onun bir çok kitabı vardır; Hz. Ali’nin (a.s) mektupları ve hutbeleri adlı kitapı bu cümledendir.” Ayrıca, onun kitaplarından birinin adını Necaşi “El-Huteb-ül Mukriyat” Şeyh Tusi ise “El- Huteb-ül Müribat” olarak nakletmişlerdir. Galiba her ikisi de aynı kitaptır.

Muhammed b. Halid-i Berkî:

İmam Musa Kazım, İmam Rıza ve İmam Cevad’ın (a.s) ashabından olan “Muhammed b. Halid-i Berki, Hz. Ali’nin (a.s) hutbelerini toplayıp rivayet edenlerden birisidir. Necaşi de bunu nakletmiştir.

Muhammed b. Ahmed-i Kufi Sabunî:

Yine, Necaşi’nin naklettiğine göre “Sabuni” diye tanınan Muhammed b. Ahmed b. İbrahim-i Cufi el-Kufi de Hz. Ali’nin (a.s) hutbelerini nakletmiştir.

Muhammed b. İsa Eş’ari:

Hz. İmam Rıza’yı (a.s) mulakat edip ondan ve oğlu İmam Cevat’tan (a.s) da hadis nakleden “Muhammed b. İsa b. Abdullah Eş’ari de Hz. Ali’nin (a.s) hutbelerini nakletmiştir.

Cahiz:

İlk kez Hz. Ali’nin (a.s) kısa ve hikmetli sözlerini toplayan kimsedir.

Ebu Osman Amr b. Bahr Cahiz (ö. 255) “Beyan” ve “Tebyin” kitaplarının sahibidir. Hz. Ali’nin (a.s) kısa hikmetli sözlerinden yüz tanesini seçmiş ve onları “Ali’nin (a.s) Kelamından Her Talibin Matlubu” diye adlandırmıştır. Onun seçip topladığı bu hikmetli yüz söz hakkındaki görüşü şudur: “O sözlerden her biri, arabın en iyi bin kelimesinden daha üstündür.”

“Beyan” ve Tebyin’in birinci cildinde şöyle diyor: Hz. Ali (a.s) şöyle buyuruyor: “Her şahsın değeri, yaptığı güzel şeyle takdir edilir.” Kitabımda (Beyan ve Tebyin) Hz. Ali’nin (a.s) bu hadisinden başka bir şey olmasaydı, yine de kitabımın değeri için yeterli olurdu, hatta beklediğimden daha fazlasına sahip olmuş olurdu.

Cahiz’in seçmiş olduğu bu yüz hikmetli sözü, Nehc-ül Belağa’yı şerhedenlerden biri olan Kemaluddin Meysem-i b. Ali b. Meysem Bahrani, Raşit Vatvat ve Abdulvehhab şerhetmişlerdir. Her üçünün şerhi merhum Muhaddis İrmevi’nin tashihiyle bir ciltde basılmıştır.

“Nehc-ul Belağa Nedir?” Adlı Risale

Çok kısa ve faydalı “Nehc-ul Belağa Nedir?” adlı eserde de Hz. Ali’nin (a.s) hikmetli sözlerini ilk kez toplayan Cahiz olduğu açıklanmıştır.

Adı geçen risalede 66’dan fazla Nehc-ul Belağa şerhi ve Hz. Ali’nin (a.s) bazı hutbe ve mektupları hakkında yazılan diğer şerhler tanıtılmıştır. Bu çok değerli risaleyi “Şehristani” te’lif etmiş ve 1352 h.k. yılında Bağdat’ta basılmıştır.

Merhum Eminî (r.a), çok değerli kitabı “el-Gadir”in 4. cildinde Nehc-ul Belağa’ya yazılan seksen bir tane şerh ve açıklama tanıtmıştır. Merhum Tahranî” “ez-Zeria” kitabının 14. cildinde bunun iki katını tanıtmıştır.

İbn-i Ebi-l Hadid, Nehc-ul Belağa’yı şerhetmiş ve Hz. Ali’nin (a.s) hikmetli sözlerini toplamıştır.

İbn-i Ebi-l Hadid, Nehc-ul Belağa’nın şerhini bitirdikten sonra Nehc-ul Belağa’da geçmeyen Hz. Ali’ye (a.s) mensup bin tane hikmetli sözünü toplayıp nakletmiştir. Bu bin hikmetli söz “Hikemi Mansure” adı altında tek başına bir kitap olarak Beyrut’da basılmıştır. Hz. Ali’ye (a.s) ait hikmetli sözlerden diğer bir kısmı da eklenerek Necef’de tekrar basılmıştır.

İbn-i Ebil Hadid, şerhi’nin son bölümünde şöyle diyor: “Buraya kadar Allah’ın yardımıyla şerhettiğimiz kitap, Rahmetli Ebu-l Hasan Razi’nin (a.s) Hz. Ali’den (a.s) naklettiği, derlediği sözler idi. Şimdi de merhum Razi’nin (r.a) Nehc-ul Belağa’da nakletmediği, fakat o İmam’a (a.s) nisbet edilen sözleri nakledelim; bunlardan bazıları meşhur, bazıları ise meşhur değildir. Ama buna rağmen ondan nakledilmiş ve ona nisbet edilmiştir. Bazı sözler ise başka hakimlerin sözleridir ki, Hz. Ali’nin (a.s) sözlerine çok benzemektedir.”

Amidi, Gurer ve Durer:

Rahmetli Şerif-i Razi’den bir asır sonra değerli alim “Abdulvahid b. Muhammed Temimi Amidi” (ö. 510) Hz. Ali’nin (a.s) onbir bin elli hikmetli sözünü “Gurer-ul Hikem ve Durer-ul Kelim” adında harf sıralamasına göre te’lif ve tasnif etmiştir. Aga Cemal Honsari (ö. 1125) yedi ciltte bu kitabı farsça şerhetmiştir. Ağa Cemal’ın bu şerh-i Muhaddis “İrmevi” tarafından tashih edilerek baskıya verilmiştir.

Gurer ve Durer’in metni ise bir kere Seyda’da, bir kere de Necef’de basılmıştır. Bu kitap, Hz. Ali’nin (a.s) Marifet-i Nefs, (nefsi tanıma) hakkındaki hikmetli sözlerini içermektedir. Şunu da hatırlatalım ki, bildiğim kadarıyla Hz. Ali’nin (a.s) hikmetli sözlerini bu kadar genişçe içeren başka bir kitap yoktur.

Ebu Abdullah Kadâî ve Mealim-ul Hikem düsturü

Seyyit Razi 359. h.k. yılında doğmuş ve 406 yılında da vefat etmiştir. Seyyit Razi’nin muasırı olan “Şahab-ul Ahbar” kitabının sahibi Ebu Abdullah Kadâî (ö. 454) (Ebu Abdullah Muhammed b. Selamet b. Cafer b. Ali b. Hekmun b. İbrahim b. Muhammed b. Müslim-i Kadâî-yi Şafii) Hz. Ali’nin (a.s) hikmetli sözlerinden bir kısmını “Düstur-u Mealim-il Hikem ve Ma’suru Mekarim’iş-Şiyem” adlı kitabında dokuz bölümde toplamış ve onların senedini de zikretmiştir. O kitabın önsüzünde Allah’a hamd ve sena, Resülüne salat ve selam yolladıktan sonra şöyle diyor:

“Resulullah’ın (s.a.a) bin tane hikmetli sözünü ve çeşitli konularda yüz tane hadisini bir kitapta toplayıp adını “Şehap” koydum. Bazı kardeşlerim aynı uslupda Hz. Ali’den de (a.s) hadis ve hikmetli sözleri güvenilir kişilerden toplayıp nakletmemi istediler... Bu yüzden hadis ve sözleri naklederken onun ravisini gösteren bir işaret koymuşum ki, kitabın sonunda bu açıklanmıştır, uzun hadislerin ravi ve senetlerini zikrettim. Bulabildiğim kadar ravileri zikretmekten kaçınmadım.

Hz. Ali’nin (a.s) Sözlerinin Ravisi Bir Yoldan Kumeyl’e Dayanmaktadır

Mezkur kitabın dördüncü bölümünde Kumeyl’den şöyle rivayet olunmuştur: Muhammed b. Mansur b. Abdullah, Ebi Abdillah Tusteri’den icazet yoluyla naklediyorum; o şöyle demiştir: Ebul Fazl Muhammed b. Ömer b. Muhammed Kevkebi el-Edib’den, o da Süleyman b. Ahmed b. Eyyub’dan, o da Muhammed b. Osman b. Ebi Şeybe’den, o da Zirar b. Sored’den, o da Asım b. Humeyd’den, o da Sabit b. Ebi Safiyye Ebu Hamza-i Sumali’den, o ise Abdurrahman b. Cundeb’den, o da Kumeyl b. Ziyad’dan şöyle rivayet etmiştir: Emir-ul Mu’minin Ali b. Ebi Talib (a.s) benim elimden tutup Cubban’a doğru şehirden çıkardı; sabah ışıldamaya başladığında derin bir nefes aldı ve şöyle buyurdu: “Ey Kumeyl gerçekten kalpler kabdır. Bu kabların en hayırlısı ilim için daha geniş olanıdır....”

Kısaca bu kitap Emir-il Müminin Ali’nin (a.s) hadis ve sözlerinin Nehc-ul Belağa’daki en önemli kaynaklarından biri olup, 1332 yılında Mısır’da basılmıştır.

Hz. Ali’nin (a.s) Hutbeleri hakkında Mes’udî’nin sözü

Mes’udi (Ebul Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali Mes’udi ö.346 Seyyit Razi (r.a) dünyaya gelmeden yaklaşık ondört sene önce vefat etmiştir.) “Muruc’uz-Zeheb” kitabında şöyle diyor: “Halkın Hz. Ali’den (a.s)  ezberleyip hifzettikleri hutbelerin sayısı dörtyüzü aşkındır. Seksen tanesini halk canlı olarak bilirler.”

Teessuf edilecek nokta şu ki, Mes’udi’yle çok yakın zamanda yaşamasına rağmen, Mes’udi’nin demiş olduğu hutbelerin yarısını bile Seyyit Razi (r.a) Nehc-ul Belağa’da getirmemiştir.

İbn-i Hullekan, “Tarih-i İbn-i Hullekan” diye tanınan “Vefiyyat-ul A’yan” kitabında şöyle diyor:

“Meşhur yazar, Hatip Ebu Galib Abdulhamid, Emevilerin son halifesi Mervan b. Hakem’in katibiydi. Belagatta o kadar tanınmıştı ki herkes onu örnek gösteriyordu. Hatta deniliyordu ki: “yazışmalar Abdulhamid’le başladı, İbn-il Amid’le sona erdi.” Yazışma, edebiyat ve bütün ilimlerde önde geliyordu... O şöyle diyordu: Ali’nin (a.s) hutbelerinden yetmiş hutbe ezberledim ve bunlardan faydalandıkça faydalandım.

Yine İbn-i Hullekan şöyle diyor:

“Meşhur hatip ve edebiyatt öncülerinden olan Ebu Yahya Abdurrahim b. Nubateh, şöyle diyor: “Hitabelerden öyle defineleri ezberledim ki, genişlik ve çokluk bakımından ona bir şey artırılamaz. Hz. Ali’nin (a.s) vaazlarından yüzünü ezberledim.

“Nesr-ul Leali” kitabı, evliyaların efendisi Hz. Ali’nin (a.s) hikmetli söz ve hadislerinden yirmidokuz bölümünü harf sıralamasına göre içermektedir. Bu kitap şimdiye kadar iki defa basılmıştır. Bir defasında bir kaç risale ile birlikte basılmıştır. Daha sonra Ebil Ca’d’ın ve Ebi Utab Abdullah b. Bastam ve kardeşi Hüseyin Bastam’ın tıp kitaplarıyla birlikte üç kitap bir arada Hz. Ayetullah el-Uzma Hacı Ağa Hüseyin Burucerdi’nin (r.a) emriyle 1377’de benim tashihimle bir macmua’da basılmıştır.

Merhum Ustad, Allame Hacı Mirza Ebul Hasan Şa’rani (r.a) sahabenin büyüklerinden ve tabiinden Hz. Ali’nin (a.s) hutbelerini toplayıp rivayet edenlerin adını içeren çok değerli bir makale yazmışlardır. Bu makale bizim Nehc-ul Belağa’ya yazdığımız Şerh’in mukaddimesinde basılmıştır. Yine çok ilmî ve değerli başka bir makalesi de Mevla Salih Kazvini’nin şerhiyle bir arada basılmıştır.

Çok değerli İslam alimi merhum Ali b. Abdulazim Tebrizi Hiyabani “Vakayi-ul Eyyam” kitabında Hz. Ali’nin (a.s) hutbe ve mektuplarını toplayıp rivayet eden bir çok büyük alim ve ravilerin adlarını zikretmiştir.

Allah’ın hakir kulu (ben), Nehc-ul Belağa’nın kaynak ve senetlerini çeşitli hadis kitaplarından, siret, tarih, vb. ilmî kitaplardan bir araya topladım. En çok özendiğim nokta Razi’den önceki ravileri bulmaktı. Yaklaşık kaynakların üçte biri elde edilmiş ve onun bir bölümü de “Minhac-ul Beraet”e yazdığım beş çilt tekmile’de çeşitli münasebelerle zikredilmiştir. Yine hacmi Nehc-ul Belağa’dan az olmayan gözden kaçan ayrı sözleri de bir araya topladım.

Yukarıda zikrettiğim bu beş cilt üzerinde tahkik ve araştırma yapılırsa bizim ne kadar dikkatle ve işe özenerek bu araştırmayı yaptığımız ve işin ne kadar zarif ve değerli olduğu görülecek ve bu çalışma ganimet sayılacaktır. En azından örnek olarak mektup ve yazışmaların ikinci bölümüne muracaat ediniz.

Son zamanlarda alimler ve araştırmacılar bu konuda çok zahmet çekmişlerdir, Allah onlardan razı olsun. Bu konudaki kitaplar şunlardır:

1- “Nehc-ul Belağa’nın Kaynakları, Senetleri ve Şüphelerin Defedilmesi.” Bu kitap arapça olarak Hadi Kaşif-ul Gıta tarafından te’lif olmuştur. Beyrut’da basılmıştır.

2- “Nehc-ul Belağa’nın Kaynakları Hakkında Saadet Yolu”. Bu kitabın muellifi Muhammed Bâkır el-Mahmudi’dir. Arapça yazılmış ve Necef’de basılmıştır.

3- “Nehc-ul Belağa’nın Kaynakları ve Senetleri” müellifi Abduzzehra el-Hüseyni el-Hatip’tir. Arapça olarak Necef’de basılmıştır.

4- “Nehc-ul Belağa’nın senetleri”. Müellif, İmtiyaz Alihan Arşî’dir. Şeyh Azizullah Utaridi de ona önsöz yazıp Arapçaya çevirmiş ve Tahran’da bastırmıştır.

5- Nehc-ul Belağa ve Kaynakları Hakkında Kısa Bir İnceleme. Bu kitabı Rıza Ustadî Farsça olarak te’lif etmiş ve Kum’da basılmıştır.

----------------

[1]- İlahiyat-ı Esfar, fasıl: 4, muvakkaf: 2.