Cevap: Söz konusu soruya cevap vermek için birkaç noktanın açıklanılması gerekli görülmektedir:

1- İtaatin vacipliliğinin hükmü nedir? Bu hüküm şer'i midir, yoksa akli midir?

2- İtaatin ölçüsü nedir? Akıl veya şeriat kimlere itaat yapılmasını vacip kılıyor?

3- Biset'ten önce Hz. Peygamber’e (s.a.a.) itaat edilmesinin vacip olduğu konusunda her hangi bir ölçü var mıdır?

Usulu'l-fıkıh bilgin ve araştırmacıları şu inançtadırlar: İtaatin vacip oluşu akli hükümlerden bir hükümdür; yani insan-ı başka bir kimseye itaat etmeye mecbur kılan tek şey akıldır. Zira eğer itaat şer'i olsa muhal olan devir lazım gelir. Akılın hükmüne vardırılmadığı sürece yine şu soru akıllarda baki kalır: neden itaat etmeliyim? Ve yine aynen bu deliller gereğincedir ki, eğer şer'i’de itaatin vacip olduğuna dair bir emir bulsak bile, örneğin şu ayette olduğu gibi "Ey iman edenler! Allah’a itaat edin. Peygamber’e itaat edin ve sizden olan ulu’l-emre (idarecilere) de"[1], bu emirler mevlevi değil, bilakis akla kılavuzluk yapan irşad-i emre tevil etmeliyiz. Dolayısıyla itaatin vacipliliği aklın hükmü olduğu bilinmelidir. Şimdi bakalım itaatin ölçüsü ve miyarı nedir ve kimlere itaat edilmelidir?

Bu konuda da usulu'l-fıkıh bilgin ve araştırmacıları şu inancı taşımaktadırlar: İtaatin ölçüsü ve miyarı ukela (kanaat önderleri) tarafından kabul görülmüş ve onlar arasında meşhur olan bir hakikattir. O da bir tür velayet ve hâkimiyete sahip olma ölçüsüdür. Köle sahibinin kendi kölesine karşı, sahip olduğu hâkimiyet bunun bir örneğidir.[2] Ya baba ve annenin kendi çocuklarına karşı, her hangi bir bilim dalında uzman olan bir kimsenin uzman olmayanlara karşı veya toplumun sorumluluğunu ve idareciliğini üstlenmiş kimselerin sahip oldukları velayet bunun diğer örneklerindir. Dolayısıyla bu makamlara ve bu gibi velayetlere sahip olan kimselere itaat edilmesi aklice vaciptir.

Netice itibariyle eğer Hz. Peygamber (s.a.a.) bi'setten önce tüm toplumu idare etmek veya toplumun bir bölümünün yönetimini üstlenmiş idi ise, aklın hükmü gereğince kendisine itaat edilmesi vaciptir. Hakeza ilim ve sanat bakımından her hangi tahassüsü var idi ise, bu tahassüs alanlarda kendisine itaat edilmesi de aklın hükmü gereğince vaciptir.

Buna rağmen önem arz eden bir noktaya teveccüh edilmesi lazım. Söz konusu nokta şudur: Aklın hükümleri şeriat ile teyit edilmediği sürece ahiretsel sevabı ve azabı gerektirmiyor. Zira ahretsel sevap ile azap şer'i hükümlere bağlıdır.[3] İtaatin gerekliliği gibi teorik eserler bile aklın hükümlerine bağlı değildir. Zira akıl bazen dikkat etmeksizin her veli ve hükümdarlığa itaat edilmesini gerekli görüyor. Ama dikkat ettiğinde yalnız Allah’a ve Allah’ın itaati farz kıldığı kimselere itaat edilmesinin gerekliliğini anlıyor.[4]

Dolayısıyla konuya biraz dikkatlice bakıldığında Hz. Peygamber’in (s.a.a.) itaati bi’setten önce vacip olmadığı anlaşılıyor. Aklın hükmü ile şer'in hükmü arasında uyumluluk vardır. Dolayısıyla "aklın hüküm ettiğinin aynısını şer'i de hükmediyor" kaidesi gereğince bi’setten önce Hz. Peygamber’in (s.a.a.) itaati şer'i vaciptir, denilemez. Zira şer'i vaciptir, denilmesi sorunsuz değildir. Zira bu, ilkin muhal olan devre[5] neden oluyor.

-------------------

[1] Nisa 59.

[2] Musevi Tebrizi, Kum, İntişarat-ı Kutub-u Necefi, 1369, s. 4

[3] A.g.e. s. 1.

[4] Şakiriyan, Hamit Rıza, "Porseşha ve Pasuhha, Hükümet-i Dini", baskı 1, Kum: İntişarat-ı Parsiyan, 1383, s. 107.

[5] "Evsaku'l Vesail", s. 9.